کتابخانه ای برای هـمه ایـران

قدس آنلاین:  نخستین بارقه‌های پیدایش این جلوه قدسی، ۶ قرن پیش از این در اثر خیرخواهی و ایمان راستین واقفان و اهداکنندگان بااخلاص و بی‌نام و نشان بوده، سپس عواملی نظیر روی آوردن طلاب علوم دینی مقیم شهر مشهد مقدس، زائران فاضل و دوراندیش و بذل عنایت خادمان و شیفتگان بارگاه مطهر امام رضا(ع) موجبات رونق آن را فراهم آورده است.

به مناسبت هفته کتاب با رئیس سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس به گفت‌وگو پرداختیم و از او درباره خدمات این کتابخانه‌ها و نحوه دریافت این خدمات پرسیدیم.

حجت‌الاسلام والمسلمین سیدجلال حسینی در این گفت‌وگو فعالیت‌های این سازمان از جمله ارائه خدمات و تسهیلات عضویت افراد در کتابخانه‌های آستان قدس رضوی و سایر خدمات مربوط را تشریح کرد.

پیشینه کتابخانه‌ آستان قدس رضوی به چه تاریخی برمی‌گردد؟

کتابخانه مرکزی آستان قدس یکی از کهن‌ترین کتابخانه‌های ایران و جهان اسلام است که به ‌واسطه مجموعه‌های غنی آن به ‌ویژه گنجینه‌های خطی، آوازه جهانی یافته است. برای تأسیس این کتابخانه تاریخ مشخصی نمی‌توان تعیین کرد. برخی بر این باورند که از زمان عزیمت امام هشتم علی بن موسی‌الرضا(ع) در قرن دوم هجری قمری به خراسان و به ‌ویژه پس از شهادت ایشان، مهاجرت علما و دانشمندان شیعه به جوار مدفن ایشان آغاز شد. به‌ دنبال آن در کنار اماکن و ابنیه‌ای که برای رفاه و اقامت زائران در جوار مدفن امام بنا شد، مجموعه‌های کتاب نیز شکل گرفت. بعضی، وجود کتابخانه در آستان قدس را سال ۳۲۷ قمری ذکر کرده‌اند که مصادف است با وقف جزوات قرآنی متعلق به کشواد بن املاس، حاکم وقت اصفهان به آستان قدس رضوی. نخستین شواهد وجود کتابخانه‌ای مستقل در آستان قدس به اوایل قرن دهم قمری بازمی‌گردد و آن را در متن وقف‌نامه کتاب «غایه‌الوصول» به تاریخ ۹۲۵ قمری می‌توان دید که در آن ترکیب «خزانه‌الکتب» به ‌کار رفته است. پس از آن، شواهد نشان می‌دهد که در حدود ۱۱۵۰ قمری کتابخانه و قرآن‌خانه آستانه در یکجا در گوشواره جنوبی ایوان بلند صحن عقیق به‌ نام «قرآن‌خانه مبارکه حضرتی» وجود داشته است.

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های هر کتابخانه‌ای، منابع آن است؛ کتابخانه‌های آستان قدس رضوی دارای چه منابعی است؟

کتابخانه آستان قدس، کتابخانه‌ای عمومی در سطح ملی است و طبق قانون واسپاری، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مکلف است از هر عنوان کتابی که در ایران منتشر می‌شود، یک نسخه برای این کتابخانه ارسال دارد. وقف، اهدا و خرید نسخه‌های مکرر کتاب‌ها از راه‌های مهم توسعه مجموعه آن است. منابع این سازمان شامل مجموعه کتاب‌های چاپی (نفیس و کمیاب قدیمی و منابع جدید)، خطی، سنگی و منابع سمعی و بصری و غیرکتابی و منابع اسناد و مطبوعات عمدتاً به زبان‌های فارسی، عربی، انگلیسی و فرانسه آن هم به ۶۵ زبان زنده دنیا هستند.

مجموعه نسخه‌های خطی سازمان کتابخانه‌ها مجموعه‌ای کم‌نظیر در ایران و بلکه جهان اسلام است. در مخزن خطی کتابخانه بیش از ۱۰۵ هزار و ۶۲۳ اثر خطی شامل کتاب، قرآن، جزوه، نسخه عکسی، دست‌نوشته، سند مالکیت و وقف‌نامه موجود بوده و این مجموعه همواره مورد توجه پژوهشگران و نسخه‌شناسان قرار داشته است که قدیمی‌ترین آن‌ها به سده چهارم و جدیدترین آن‌ها به قرن چهاردهم هجری قمری تعلق دارد. نسخه‌های خطی کتابخانه یا به زبان عربی است یا فارسی. قدیمی‌ترین نسخه خطی موجود در مجموعه هم، شرح دیوان «تمیم ابن مقبل» است که در ۳۸۰ قمری نوشته شده است. از دیگر نسخه‌های منحصر به‌فرد و مهم، می‌توان نمونه‌های زیر را نام برد: قرآن به خط کوفی و نوشته شده روی پوست آهو منسوب به حضرت علی(ع) و قرآن مذهّب و نفیس روی پوست آهو و ممهور به مهر پنج تن از سلاطین صفویه منسوب به حضرت امام رضا(ع)، قرآن همراه با ترجمه و تفسیر «ملافتح‌الله کاشانی» بر حاشیه‌ها و همچنین کتاب «خواص‌الاشجار» که در اصل تألیف «دیسقوریدوس» پزشک و گیاه‌شناس نامی قرن اول میلادی است.

علاوه بر نسخه‌های خطی، اسناد و کتاب‌های چاپ سنگی در کتابخانه مرکزی بیش از ۲ میلیون و ۸۰۰ هزار منبع کتابخانه‌ای شامل کتاب‌های چاپی، پایان‌نامه و مواد دیداری و شنیداری در تالارها، بخش‌ها و کتابخانه‌های تخصصی در دسترس اعضا و مراجعان قرار دارد. حدود ۴ هزار نسخه قرآن چاپی به زبان عربی- فارسی و به زبان‌های مختلف دنیا مثل انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، بلغاری، روسی و سوئدی وجود دارد. قدیمی‌ترین کتاب چاپ سنگی، کتاب «زادالعماد» مربوط به سال ۱۲۵۱ قمری است. چند نسخه از قدیمی‌ترین کتاب چاپ سربی که در ایران منتشر شده به نام «رساله جهادیه» در کتابخانه موجود است. همچنین قدیمی‌ترین نسخه چاپ سربی قرآن نیز چاپ انتشارات میرزا زین‌العابدین است که در سال ۱۲۴۷ قمری به طبع رسیده است. در میان مجموعه قرآن‌های چاپی در مخزن کتاب‌های چاپی، قرآن‌های بسیار نفیسی از نظر قاب، خط، تذهیب، قطع، حواشی، ترجمه و نوع چاپ در این مجموعه وجود دارد که در ایران و سایر کشورها به چاپ رسیده است. همچنین هزاران نسخه از نخستین کتاب‌های چاپی به زبان عربی و فارسی که در سایر کشورها مثل مصر، هند، عثمانی و اروپا به طبع رسیده، در مخزن چاپی موجود است.

در مورد کتاب‌های چاپ سنگی، سازمان کتابخانه‌ها دارای ۶۲ هزار و ۷۰۷ عنوان کتاب چاپ سنگی در موضوعات مختلف و به زبان‌های فارسی و عربی است. ضمن اینکه مجموعه نشریات ادواری و روزنامه‌های آستان قدس نیز یکی از غنی‌ترین مجموعه‌های موجود در کشور است. در مخزن کتابخانه بیش از ۲۱ میلیون مجله و روزنامه صحافی شده شامل نشریات قدیمی و جدید عمدتاً به زبان‌های فارسی، عربی و انگلیسی موجود است.

در مورد اسناد مکتوب هم باید اشاره کنم که بیشتر اسناد سازمان کتابخانه‌ها مربوط به آستان قدس رضوی و خراسان است و در حال حاضر بیش از ۱۳ میلیون و ۳۰۰ هزار برگ سند مشتمل بر اسناد آستان قدس، اسناد موقوفات مَلِک، اسناد خانواده آصف‌السلطنه، اسناد خانواده علم (وزیر دربار دوره پهلوی) و اسناد متفرقه دیگر در مرکز اسناد آستان قدس رضوی موجود است.

مواد دیداری و شنیداری هم از مجموعه‌های قابل توجه در این سازمان است که شامل ریزفیلم نسخه‌های خطی، نوار ویدئویی آموزشی، نوار کاست، نوار ریلی سخنرانی‌ها، فیلم و عکس می‌شود و در حال حاضر بیش از ۱۷۶ هزار ماده(منبع) دیداری و شنیداری در این سازمان وجود دارد.

خب این انبوه منابع، چطور نگهداری می‌شوند و چطور ساماندهی شده‌اند؟

کتابخانه آستان قدس از پیشگامان فهرست‌نگاری نسخه‌های خطی در ایران است. صورت مشخصات نسخه‌های خطی بازمانده از سال‌های ۱۰۰۹ و ۱۰۱۰ قمری موجود در آرشیو کتابخانه رضوی، فهرست‌های موضوعی سال ۱۲۸۲ قمری و فهرست کتابخانه آستان قدس سال ۱۲۹۶ قمری دلیل این مدعاست.

انتشار فهرست نسخه‌های خطی به شیوه جدید از سال ۱۳۰۵ آغاز شده و اداره خدمات کتابداری در خصوص سازماندهی منابع چاپی و دیداری و شنیداری با بهره‌گیری از فهرست‌نویسان متخصص با گرایش‌های زبان فارسی، عربی و انگلیسی مسئولیت سازماندهی منابع و ورود اطلاعات در نرم‌افزار کتابخانه‌ای را طبق نظام رده‌بندی دهدهی دیویی برعهده دارد. منابع رده‌بندی شده در تالارهای مطالعه و کتابخانه‌های وابسته مورد استفاده قرار گرفته و یا امانت داده می‌شوند.

آسیب‌شناسی و آفت‌زدایی، مرمت و هر نوع صحافی و جلدسازی نسخه‌های خطی نیز با استفاده از فناوری جدید و اصول علمی در کنار شیوه‌های سنتی از دیگر فعالیت‌های ممتاز این سازمان در راستای حفظ میراث مکتوب است. استفاده از فناوری در کتابخانه‌های آستان قدس رضوی فقط محدود به نحوه نگهداری منابع نمی‌شود؛ در این کتابخانه، نحوه ارائه این منابع به محققان، پژوهشگران و علاقه‌مندان هم با استفاده از به‌روزترین سامانه‌ها انجام می‌شود.

در حال حاضر بیش از ۳ میلیون و ۵۰۰ هزار کتاب الکترونیکی در این کتابخانه وجود دارد و وجود پایگاه‌های مختلف مانند پایگاه‌های کتاب‌های خطی با بیش از ۵۹ هزار نسخه، پایگاه‌ کتاب‌های چاپی قدیمی با ۶ هزار و ۴۱۹ نسخه، پایگاه مقالات لاتین با بیش از ۲۷۰ هزار نسخه، پایگاه کتاب‌های چاپ سنگی با بیش از ۲۴ هزار نسخه، پایگاه کتاب‌های چاپی عربی و فارسی با ۴۵۰ هزار نسخه و پایگاه اسناد با بیش از ۱۱۲ هزار منبع از مهم‌ترین قابلیت‌های نرم‌افزار کتابخانه دیجیتال آستان قدس رضوی است که در اختیار همه پژوهشگران قرار دارد.

در واقع، ۷ میلیون و ۵۰۰ هزار منبع شامل ۸۰۳ میلیون شیء دیجیتال با حجم ۴۵۰ ترابایت مجموع موجودی رقومی این سازمان است که در حال حاضر ۴۰۰ میلیون شیء دیجیتال آن در دسترس کاربران قرار گرفته است و به تدریج سایر منابع در دسترس قرار خواهد گرفت.

علاوه بر این کوشیده‌ایم با استفاده از فناوری، آن بخش از جامعه که از خدمات کتابخانه‌ای کمتری برخوردار هستند را هم زیر پوشش بگیریم. کتابخانه گویای رضوی و کتابخانه سیار با همین هدف راه‌اندازی شده‌اند.

کتابخانه گویا و کتابخانه سیار چه بخش‌هایی از جامعه را در برمی‌گیرند؟

کتابخانه گویا با هدف بهره‌مندی نابینایان و کم‌بینایان محترم از خدمات مختلف این سازمان و پوشش ارائه این خدمات در سراسر کشور و شهر مقدس مشهد، در سال ۱۳۸۳ راه‌اندازی شده و خدمات و تسهیلات ویژه‌ای به این قشر از جامعه ارائه می‌کند. گردآوری و آماده‌سازی فایل‌های صوتی (کتاب‌های صوتی) برای استفاده نابینایان، کم‌بینایان و سایر اعضای کتابخانه از طریق خرید، اهدا و مبادله، ارائه خدمات کتابخانه‌ای حضوری و غیرحضوری رایگان به این افراد، تهیه کپی از منابع اطلاعاتی موجود در کتابخانه روی دی‌وی‌دی، سی‌دی یا هر نوع حافظه جانبی دیگر، ارسال منابع درخواستی اعضای کتابخانه گویای رضوی به سراسر ایران از طریق پست به صورت رایگان، مبادله و اهدای منابع صوتی کتابخانه گویای رضوی با سایر مراکزی که به نابینایان و کم‌بینایان خدمت کنند و... از جمله این خدمات است.

در حال حاضر این کتابخانه با گردآوری مجموعه‌ای بیش از ۱۳ هزار عنوان کتاب صوتی در فرمت‌های مختلف و موضوعات گوناگون کمک آموزشی، علمی، فرهنگی، تاریخی، ادبی، سیاسی، اجتماعی و دیگر موضوعات و همچنین مجموعه‌ای از نرم‌افزارهای ویژه روشندلان، در خدمت این عزیزان است. اعضای این کتابخانه گروه‌های مختلف دانش‌آموزان، دانشجویان، کارمندان و مشاغل آزاد از مقطع دانش‌آموزی تا دکترا را شامل می‌شود. هم اکنون ۲۴۶ نفر به صورت انفرادی و بسیاری از مراکز آموزشی و انجمن‌های ویژه نابینایان و کم‌بینایان در سراسر ایران از خدمات این کتابخانه استفاده می‌کنند.

درباره کتابخانه سیار هم باید بگویم آستان قدس رضوی به عنوان یکی از سازمان‌های پیشگام در امور فرهنگی و دینی در راستای ارائه خدمات کتابخانه‌ای به نقاط محروم و دورافتاده از مرکز شهر مشهد و همچنین تسهیل امر مطالعه برای برخی افراد همچون معلولان، جانبازان، نابینایان، بازنشستگان و اعضای هیئت علمی در سال ۱۳۷۷ کتابخانه سیار را ایجاد کرد.

این کتابخانه در سه بخش سیار، تلفنی و اهدای منابع تلاش داشته است تا خدماتی متفاوت را برای بخش‌های مختلف جامعه در راستای گسترش فرهنگ مطالعه ارائه دهد.

بازنشستگان، جانبازان، روشندلان، پژوهشگران و اعضای هیئت‌ علمی دانشگاه‌ها و مراکز حوزه‌ علمیه بخشی از جامعه هدف این کتابخانه هستند و درخواست‌کنندگان کتاب می‌توانند کتاب‌های مورد نیاز خود را از طریق سایت کتابخانه سیار درخواست کرده که در صورت موجود بودن کتاب‌ها، توسط کتابدار کتابخانه سیار، طبق زمان‌بندی و منطقه‌بندی تعیین شده در محل سکونت عضو به صورت رایگان تحویل می‌شود که محدوده شهر مقدس مشهد و برخی شهرها و شهرستان‌ها که کتابخانه‌های آستان قدس رضوی در آنجا وجود دارد، در گستره این طرح قرار دارد.

در طرح امانت بلندمدت سالیانه این کتابخانه؛ مراکز فرهنگی و آموزشی مانند مساجد، کانون‌ها، مراکز آموزشی و پژوهشی و مراکز بهزیستی در محدوده شهر مشهد، شهرک‌ها و روستاهای حاشیه شهر و اعضای بخش سیار این کتابخانه می‌توانند از خدمات امانت بلندمدت کتاب به مدت یک تا پنج سال استفاده کنند.

این سازمان برای کودکان و نوجوانان در زمینه کتاب و کتاب‌خوانی چه اقداماتی کرده است؟

کودکان و نوجوانان به عنوان سرمایه‌های عظیم و آینده‌سازان کشور هستند و به همین دلیل، ارائه کار و محتوای اطلاعاتی برای این قشر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در کتابخانه‌های آستان قدس رضوی بخش‌ها و خدمات مخصوص کودکان، نوجوانان و جوانان فراهم آمده و توسعه یافته است. در تیرماه سال ۱۳۹۸ سازمان کتابخانه‌ها در راستای ارائه خدمات تخصصی به کودکان، کتابخانه تخصصی کودکان را در مجتمع فرهنگی و هنری امام خمینی(ره) واقع در منطقه کم‌برخوردار خواجه‌ربیع مشهد راه‌اندازی کرد. فراهم‌آوری فضای مناسب و شاد برای آشنایی کودکان با کتاب و کتابخانه، ترویج و نهادینه کردن فرهنگ مطالعه در کودکان، پرکردن اوقات فراغت کودکان، جذب و جلب نظر والدین کودکان و آشنایی آن‌ها با کتاب و کتابخانه از جمله اهداف این راه‌اندازی به شمار می‌رود. علاوه بر این کتابخانه، تعداد ۱۶ کتابخانه و ایستگاه کودک در کتابخانه‌های سازمان فعال است. همچنین وجود ۴۲ هزار و ۵۰۰ نسخه کتاب مخصوص رده‌های سنی مختلف در مخزن چاپی کتابخانه مرکزی برای ارائه خدمات به محققان و پژوهشگران حوزه موضوعی کودک قرار دارد. برگزاری نمایشگاه‌های مخصوص کودکان و کارگاه‌های نقاشی، قصه‌گویی و... نیز از جمله فعالیت‌ها در این حوزه است. در سال‌های اخیر با توجه به گسترش فعالیت‌های کتابخانه خدمات و برنامه‌های ویژه‌ای مانند زنگ کتاب برای معرفی و نقد و تفسیر کتاب‌های مخصوص گروه‌های سنی مختلف، زنگ قصه‌گویی که در آن نمایندگان کتابخانه در مدارس ابتدایی در شهر مشهد حضور می‌یابند و قصه‌های مشخص که با نظر متخصصان و مشاوران برای سنین مختلف توصیه شده است را ارائه می‌دهند، تدارک ساعت‌های مشاوره مخصوص کودکان در خانواده، مدرسه و... از دیگر اقدامات انجام شده در این حوزه است.

علاقه‌مندان چطور می‌توانند در کتابخانه‌های آستان قدس رضوی عضو شوند؟

با توجه به گسترش کتابخانه‌های آستان قدس رضوی در مشهد و کشور سعی شده است دسترسی به منابع تسهیل شود به همین منظور هر فرد با هر مدرک علمی و تحصیلی و شغلی شامل: دانش‌آموزان، دانشجویان، طلاب، نخبگان، استادان دانشگاه، کارمندان، بانوان، مشاغل آزاد و... برای عضویت ابتدا باید به کتابخانه‌های این سازمان در محل زندگی خود در مشهد و کشور مراجعه و با ارائه کارت شناسایی معتبر و یک قطعه عکس و پرداخت وجه مصوب عضو شود. اعتبار کارت عضویت صادر شده یکساله بوده در صورتی که فرد عضو شده متقاضی استفاده از منابع کتابخانه‌ای بیشتر موجود در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی واقع در حرم مطهر امام رضا(ع) باشد، می‌تواند با مراجعه به سایت کتابخانه مرکزی library.razavi.ir و ثبت الکترونیکی در بخش عضویت کارت عضویت کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی را دریافت و از آن استفاده کند و با توجه به کد ثبت شده در کارت عضویت از خدمات این کتابخانه بهره‌مند شود. مثلاً کدهای ۱، ۲ و ۳ مربوط به مدارک تحصیلی دکترا، کارشناسی ارشد و نخبگان بوده و این افراد می‌توانند از تالار محققان استفاده کنند، به عبارت دیگر بر اساس کدهای صادره، سطح دسترسی افراد به منابع کتابخانه‌ای تعریف می‌شود و اعتبار کارت‌های عضویت کتابخانه مرکزی حرم مطهر امام هشتم(ع) هم دوساله است. برای تسهیل در نام‌نویسی افراد برای استفاده از کتابخانه‌های مرکزی آستان قدس رضوی عضویت اینترنتی با مراجعه به سایت اشاره شده راه‌اندازی شده است و شخص متقاضی با اسکن کردن مدارک مورد نیاز و بارگذاری در سایت، ثبت‌نام خود را انجام می‌دهد و سایر مراحل دریافت شماره عضویت از سایت و... را در اسرع وقت می‌تواند انجام می‌دهد. هر چند که به جز کتابخانه مرکزی حرم مطهر رضوی در مورد سایر کتابخانه‌های شهر مشهد و شهرستان‌ها شخص متقاضی می‌تواند مراجعه حضوری داشته باشد.

--