نذر اطعام یا نذر فرهنگی؟

محمد مهدی فتوره چی - پژوهشگر اجتماعی و مدرس علوم ارتباطات، مدیر گروه مطالعات رسانه و فرهنگ مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران-  در یادداشتی که به در اختیار ایسنا قرار گرفته، با مروری بر مفهوم نذر و بیان اجمالی  تاریخچه و فلسفه اطعام و نذورات و نیز با اشاره به انواع نذورات فرهنگی در این خصوص حاصل تاملاتی چند در قالب تحلیل و نظر و پیشنهاد ارائه داده است.

مغهوم نذر

نذر واژه‌ای عربی و جمع آن نذورات است و از معانی آن می‌توان به مواردی چون عهد، پیمان، وعده به خیرو شر، و آنچه که شخص مومنی بر خود واجب می‌کند اشاره کرد. لذا در تعریفی گفته شده است که هرگاه انسانی تصمیم بگیرد برای رضای خدا کاری انجام دهد(کاری که مستحب به شمار می‌آید) بر اثر انجام نذر براو واجب می‌شود. بر اساس احکام فقهی چنانچه صیغه نذر جاری شود و کسی با خدای خویش عهدی ببندد انجام آن بر فرد واجب می‌شود. البته نذرها معمولا مشروط بوده و در صورت روا شدن حاجتی قابلیت و امکان تحقق پیدا می‌کند.

نذر از جمله رسوم و آدابی است که مسلمانان و بویژه شیعیان بدان اعتقاد ویژه داشته و اغلب برای برآورده شده حاجت و یا رفع مصیبت و مشکلی به انجام این عمل یا سنت اسلامی روی می‌آورند. امروزه در اثر همزیستی شیعیان با برخی شهروندان پیرو ادیان و فرق دینی در میان ارامنه و زرتشتیان هم گاهی دیده می‌شود افرادی که تحت تاثر این رفتار دینی فرهنگ پذیر شده و از سر ارادت به مقام شهیدان کربلا و یا بواسطه توسل به آن شافیان و حاجت دهندگان و گرفتن حاجتی اقدام به توزیع نذورات و خیراتی می‌کنند به ویژه هم وطنان زرتشتی‌مان در شهر و روستاهای یزد بدلیل آنکه سید الشهداء (ع) دختر یزدگرد سوم را به همسری خود برگزیده بوده است، آن امام همام و سرور جوانان بهشت را داماد زرتشتیان دانسته و از این رو با بذل مال و گاه اطعامی تعلق خاطرمضاعفی به او و اهل بیتش آشکار می‌کنند.

تاریخچه نذر

در تاریخ اسلام شاید بارزترین و مهم‌ترین اقدام به انجام نذر را حضرت فاطمه (ع) تحقق بخشیده است؛ زمانی که فرزندان دلبنش امام حسن(ع) و امام حسین (ع) بشدت تب‌دار و بیمار بودند و لذا آن حضرت و متعاقبا حضرت علی (ع) و حتی آن دو بزرگوار هم با خدای خود عهد بستند که چنانچه بهبودی حاصل شود سه روز روزه بگیرند؛ روزه‌هایی که بدلیل مراجعه پی در پی و هر روزه فرد مسکین، یتیم و اسیری تنها با آب افطار شد و پس از سه روز به افطار با  قوتی و نانی منجر شد (و شان نزول آیه یطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و اسیرا و ... بود.)

اما با مروری بر ادوار تاریخی حکومت‌ها می‌توان دریافت که خلفای اموی و بنی عباس و بعد در دوره صفویه خلفا و شاهان حکومت‌ها به موازات فراهم شدن زمینه و شرایط عزاداری در ماه محرم بتدریج احسان و اطعام و بذل نذورات هم در حین و پس از عزاداری مرسوم و متداول شد؛ در ابتدای امر با توزیع آب و شربت به عزاداران تشنه در دسته جات و متعاقبا در اثر طولانی شدن جلسات وعظ و نوحه خوانی و... و. کم کم اطعام و پذیرایی از عزاداران با غذاهای ساده‌ای چون نان و پنیر، نان کشک، نان و حلوا، انواع آش‌های محلی و بعدها عدس پلو و قیمه و ...متداول گشت و تا به امروز با تنوع بخشی روزافزون به غذاها و نوشیدنی‌ها همچنان ادامه دارد.

تا جایی که اغلب مردم از مسلمان و غیره ماه محرم را با اطعام، توزیع نذورات و گسترده شدن سفره‌های احسان نشانه شناسی می‌کنند، اقدام ارزشمندی، مستحب و قابل توجهی که در این عصر و زمان در حال تبدیل به امری واجب و ناگزیر و گاه رقابتی شدن است تا جایی که با تغییر سبک و شیوه  پذیرایی از غذاهای سنتی چون قیمه قورمه و ... به کوکتل، پیتزا و ...بیم آن می‌رود که برخی از کارشناسان از مغهوم کافی شاپ شدن عزاداری‌ها سخن به میان آورند! و احتمالا از همین روست که در پی فرم‌گرایی و غلبه امور فرعی چون طبخ و توزیع نذری در محافل و مجالس و خیابان‌ها برخی از شهروندان و کارشناسان از لزوم تغییر سبک احسان نذورات به نذورات فرهنگی و معنوی دیگری چون نذر کتاب و نذر خون و ...یاد می‌کنند.

انواع نذورات

تنوع در نذر و نیازها هم بیان کننده خرده فرهنگ‌ها، عقاید، و باورهای نذرکنندگان بوده و هم نشانه‌ای از تنوع فرهنگی اقلیمی هر سرزمینی است و لذا از گذشته تا به امروز در هر شهر و روستا و محلی نوع خاصی از نذر متداول شده و به رغم توسعه ظواهر مدرنیسم هنوز هم می‌توان در گوشه و کنار این کشور سبک وشیوه‌های خاص و ویژه‌ای را شاهد بود؛ از جمله نذر نخل که بر اساس آن نذرکنندگانی نذر می‌کنند تا در تهیه و ساخت و یا آذین نخل عزای هیات و حسینیه‌ای مشارکت کنند و یا نذر علم که نذر کننده متعهد می‌شود. در صورت برآورده شدن حاجتش از زیر علمی عبور کند و یا علم و کتلی را برای مدت زمان خاص و یا طی مسیری بر دوش کشد. در نذر حنا وشمع هم نذرکنندگان در صورت گرفتن حاجت شان دست و پاها و گاهی موی سر خود را حنا گذاشته (بیشتر در شب نهم محرم که منسوب به شب دامادی قاسم (ع) است) و یا در شب شام غریبان در اماکن مقدس چون مساجد و امامزادگان و امروزه در تکایا و حسینیه‌ها و ...تعداد مشخصی شمع روشن می‌کنند.

علاوه بر نذرهای محرمی نوع دیگری از نذر هم در گذشته به ویژه در روستاها متداول بوده است که به آن نذر کاشت درخت نام نهاده‌اند؛ بر این اساس نذر کننده پس از گرفتن حاجتش نذر می کرد تا در جایی تعدادی درخت بکارد. همچنین در نذر مشابه دیگری(منسوب به قارقارای باغ داران) باغبانان نذر کننده با خدای خود عهد و پیمان می‌بست که برای پر ثمر شدن محصول باغ یا حتی ایمنی باغ از گزند حوادث طبیعی چهار پایی را سر بریده و در مناسبتی همچون محرم احسان کند.

علاوه بر نذرهایی که از گذشته برایمان به ارث مانده است امروزه در پی نیاز روزافزون جامعه به همیاری و کمک شهروندان بیمار و مجروح، نوع دیگری از نذر(فرهنگی) در حال متداول شده است از جمله نذر خون که در پی برآورده شدن حاجت نذر کننده متعهد می‌شود؛ تا در ایامی خاصی از سال به دفعات و به ویژه دست کم در دهه محرم مبادرت به اهدای خون کند. لازم به یادآوری است که در سال‌های گذشته برخی از شهروندان عزادار و بعضا معدود افرادی که به قمه زنی به قصد تقرب خو کرده بودند در پی توصیه‌های علماء و مسئولان بی نذر و حاجتی به طور چشمگیری به انجام این اقدام خداپسندانه روی آورده‌اند و از جمله نخستین نذرهای فرهنگی که اخیرا در کشور متداول شده می‌توان به  نذر ارایه خدمت تخصصی نیکوکاران چون پزشکان و ...در زمان‌های محدود و مشخصی به محله‌های کمتر برخوردار و فقیر و یا حتی جوامع فرا محلی و ملی اشاره کرد.

در سال‌های اخیر هم در پی فراخوان پیوستن به پویشی در شهر یزد عده‌ای از شهروندان متعهد این شهر نیز با هدف تامین سبد مواد غذایی اصلی سبک جدید و تحسین برانگیزی را ذیل پویش"نذر من" را بنیان گذاشتند، سبکی که در سال‌های اخیر با " نذر لوازم التحریر" و "نذر کتاب" و ...تنوع بیشتری را در شیوه نذورات موجب شدند. شایان ذکر است که در سال ۱۳۹۴ به همت شهرداری تهران طرح "نذر فرهنگی با ایجاد وبگاهی برای پدران و مادران معنوی شهر" مطرح شد.

انتهای پیام