سرایان؛ شهر عمارت‌ها و آب انبارهای کهن

، شهرستان سرایان در شمال غربی استان خراسان جنوبی در ۱۶۰کیلومتری مرکز استان (شهرستان بیرجند) واقع شده است که در دشتی هموار در حاشیه کویر در دامنه جنوب غربی رشته کوه زابری معروف به شتران قرار دارد و وسعت شهرستان بالغ بر9334 کیلومترمربع است.

پیشینه تاریخی سرایان

آنچه از بررسی‌های باستان شناسی منطقه به دست آمده حاکی از این است که سابقه استقرار جوامع پیش از تاریخ در حوالی شهر آیسک(محوطه تاریخی کله کوب) به هزاره چهارم و پنجم پیش از میلاد می‌رسد. همچنین سابقه تاریخی شهر  سرایان به دوران قبل از اسلام برمی‌گردد. سد تاریخی زو از یادگارهای باقی مانده از این دوران است.

در تاریخ خاطرات عبدالرحمن افغان ذکر شده که: «شهرستان سرایان شهری بوده با جمعیتی بالای سی هزار نفر که دارای چند کارگاه تفنگ سازی و چندین بازار تجاری بوده و ساعت سازی در آن رواج فراوان داشته است».

به طوریکه عبدالرحمن افغان یکی از شاهزادگان افغان زمان ناصرالدین شاه می‌نویسد: وارد شهر سرایان شدم و در آنجا عمارات عظیم مشاهده نمودم و ناصر خسرو نیز در سفرنامه خود قسمت شرق شهرستان فردوس را مکانی آباد و دارای قنوات و اشجار بیان می‌کند.

وجه تسمیه

در زمینه وجه تسمیه این شهر دو روایت وجود دارد : چون «سرا» در گویش این منطقه به معنی منزل و خانه است، به علت وجود عمارت و بناهای زیاد در گذشته، سرایان نام گرفته و دیگری اینکه به گفته برخی اهالی و طبق کتاب گنج دانش محمد تقی خان لسان الملک سپهر سرایان اول سرآبان بوده یا به گویش محلی سرابو یا سراو و کم کم به سرایان مبدل گشته است و چون دو نهر آب به نام‌های تیربری و زابری داشته سرآبان ( سر + آی (به معنی آب ) +ان) نام گرفته که البته به گفته تعدادی از مردم اصل موضوع قرار گرفتن در مسیر آب تیربری که دارای دو نهر بوده، است که در میان وجه تسمیه‌های ذکر شده این مورد به واقعیت نزدیک‌تر است.

جاذبه‌های تاریخی

مجموعاً در سطح شهرستان  254 اثر تاریخی شناسایی شده که از این آثار 46  اثر در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. در داخل شهر سرایان تعداد 15 اثر تاریخی وجود دارد که 13 مورد آن در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و از این تعداد شش اثر آب انبارهای تاریخی (6 آب انبار تنها داخل شهر سرایان، در شهرهای سه قلعه و آیسک و تعدادی از روستاها نیز آب انبارهای تاریخی قرار دارند) هستند که هنوز هم مردم از آنها استفاده می‌کنند و شاید به همین دلیل باشد که سرایان به شهر آب انبارهای کهن مشهور است.

 البته از حیث وجود مساجد نیز شهرستان سرایان جزء شهرهایی است که تعداد زیادی مسجد در خود جای داده و به شهر مساجد نیز شهره است. بیشتر آثار تاریخی شامل؛ بنا، محوطه، غار، تپه‌های تاریخی و درختان کهنسال است که قدمت عمده این آثار محدوده زمانی از دوران قبل از اسلام تا قاجاریه را دربرمی‌گیرد. مصالح مورد استفاده در معماری منطقه عمدتاً خشت و آجر است.

از اماکن تاریخی برجسته شهرستان می‌توان به کاروانسرای سرایان، آب انبار کاروانسرا(فاضل خانی)، بازارچه دائمی صنایع‌دستی میثم، حمام کاروانسرا، آرامگاه تورانشاه، مزار میرزاها، مسجد جامع سرایان، آب انبار های شهر سرایان(6مورد فعال)، خانه یزدانی، مسجد آهنگران، موزه مردم شناسی و صنایع دستی شهرستان، سد تاریخی زو، آسیاب آبی کاه کوه، آسیاب آبی چرمه، آب انبار کمال آیسک، آب انبار محمدباقران، محوطه تاریخی کله کوب، مسجد جامع دوحصاران، آب انبار احمد آقا سه قلعه، مسجد جامع سه قلعه، مسجد ارگ قلعه، مسجد خواجه مینا، خانه حسام الدیوان، بادگیر میرعلی آقا و خسروی سه قلعه، خانه‌های تاریخی پیروز و جهانی سه قلعه، آب انبار بی بی حسین خان و خانه کلانتری بسطاق، خانه عباس رمضانی و خانه هروی سه قلعه و قلعه قلاع سرایان اشاره کرد.

جاذبه‌های صنایع دستی

وجود 8 کارگاه فعال زنگوله سازی و چلنگری در بازار قدیمی میثم و بافت تاریخی شهر که تنها بازارچه فعال صنایع دستی استان است، همچنین وجود کارگاه‌های فعال در رشته‌های خراطی در سرایان، کفش محلی و چرم‌سازی، حوله‌بافی، گلیم‌بافی، پارچه‌بافی، چادرشب‌بافی، میناکاری، سرمه‌دوزی، تولیدات چرمی، سنگ‌تراشی، نمد مالی، کلاه مالی، سوخت نگار چوب، سفالگری و... از جمله رشته‌های فعال صنایع‌دستی شهرستان است که هنوز صنعتگران و هنرمندان صنایع‌دستی به آنها اشتغال دارند.

از بین مشاغل صنایع دستی هنر زنگوله سازی و کفش محلی در سال 91  و خراطی در سال 95 و چادر شب بافی در سال96 در فهرست میراث معنوی کشور بنام سرایان به ثبت رسیده است.

از بین مراسمات و آداب و رسوم شهرستان، جشن سده درسال 91 و مراسم آبگیری آب انبارها درسال 95 و مراسم میلک دگیر کرده(روشن کردن شمع در روز برات) در سال 96  به نام شهرستان در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.

انتهای پیام