بگذاریم «بلاغی» نفس بکشد

، محله بلاغی در گذشته جزئی از محله «پنبه ریسه» بود؛ این محله از شرق خیابان سپه کنونی در قزوین شروع‌شده و تا حصار شرقی قزوین یا همان «باغ دبیر» که باغ‌های خاندان دبیرسیاقی است، کشیده می‌شد. بافت تاریخی محله بلاغی بافتی ارزشمند است که سال‌هاست با طرح خیابان شهید انصاری شرقی مورد تهدید قرارگرفته و اکنون در شرایط بحرانی به سر می‌برد.

در طرح خیابان شهید انصاری شرقی که همواره مورد اعتراض دوستداران میراث فرهنگی بوده است؛ قرار بود یک خیابان جدید باقابلیت تردد خودرو از دو طرف در دل محله بلاغی اجرا شود که با این طرح آثار و بافت تاریخی این محله دست‌خوش تغییرات می‌شد.

در مهرماه سال جاری پروژه شهید انصاری شرقی پس از سال‌ها با مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی ایران تعیین تکلیف شد و بر اساس طرح جدیدی که از سوی این شورا به تصویب رسید مقرر شد در خیابان شهید انصاری شرقی عرض کوچه‌های فعلی حفظ و این طرح با محوریت پیاده راه در محله بلاغی اجرا شود.

، بااین‌حال اکنون مصوبه شورای عالی معماری شهرسازی با انتقاد مدیریت شهری مواجه شده است و مدیران شهری اجرای طرح قبلی را در راستای رفع مشکلات ترافیکی، موجب ایجاد زیرساخت‌های جدید در این محله می‌دانند.
 

کالبد شهری درگذشته بر اساس محلات شکل‌گرفته است

محمدحسن سلیمانی پژوهشگر تاریخ قزوین به ایسنا می‌گوید: با توجه به تاریخ شکل‌گیری قزوین حدود 1780 سال از هنگام تأسیس این شهر سپری می‌شود؛ در دوره شاهپور ذوالاکتاف به دستور او پیرامون قلعه نظامی که به‌منظور پاسداری از دشت و دیده‌بانی برای مقابله با تحرکات دیلمیان ساخته‌شده بود شهری را احداث کردند که بعدها به نام «قزوین» شهره شد؛ البته به نوشته حمدالله مستوفی در «تاریخ گزیده» دیلمیان مانع شدند و چندین بار تأسیسات شهر را خراب کردند اما درنهایت این شهر شکل گرفت بنابراین وجود محلات کهن در این شهر امر عجیب‌وغریب و پدیده غیرممکنی نیست.

وی اضافه می‌کند: طبیعی است که ساختار و کالبد شهری درگذشته بر اساس محلات شکل‌گرفته و هر محله بر اساس عناصری چون میدانگاه، مسجد، حمام، بازارچه و آب‌انبار شکل می‌گرفت و اگر محلات باقی‌مانده از تهاجمات به‌اصطلاح توسعه گرانه مدیران شهری را ببینید این موضوع کاملاً مشخص است مثلاً آن‌طور که در گذر «آقاکبیر» محله «درب کوشک» می‌بینیم حمام، مسجد و بازارچه وجود دارد و یقیناً در گذشته آب‌انبار و میدانگاه هم وجود داشته است.

این پژوهشگر تأکید می‌کند: همچنان که در گذشته محلات و گذرهای متعددی در شهر از این عناصر برخوردار بودند و احداث خیابان‌های شطرنجی از دهه بیست به این سو در قزوین، ساختار محله‌های این شهر را به نابودی کشاند که به طور نمونه می‌توان از احداث خیابان سعدی در اواخر دهه سی و اوایل دهه چهل نام برد که باعث تخریب آب انبار لالوها و بازارچه آقا شد و یا به نابودی بازارچه آقا معصوم در جریان اجرای پروژه انصاری غربی اشاره کرد.

سلیمانی در خصوص محله بلاغی نیز اظهار می‌کند: محله بلاغی هم از این امر استثنا نیست و بنابر بر برخی یافته‌های باستان‌شناسی در جریان کاوش‌های سه سال پیش توسط دکتر ناصر نوروز زاده چگینی در محوطه مسجد مدرسه حیدریه این محله بیش از آنکه تصور می‌رفت که متعلق به دوره سلجوقی باشد؛ قدمت دارد و می‌توان این قدمت را به نوعی 1200 ساله نامید.
 

«بلاغی» بخشی از محله «پنبه ریسه» بوده است

وی می‌گوید:‌ دکتر نوروز زاده چگینی به‌عنوان باستان‌شناس خبره قزوینی معتقد است چهار لایه دوره‌های مختلف زیر بستر محله بلاغی وجود دارد و احداث هرگونه گذر و خیابان از این محله سبب می‌شود امکان مطالعات باستان‌شناسی به‌منظور شناخت دقیق این لایه‌ها ازدست‌رفته و درنتیجه، شناسنامه و هویت دیرینه تاریخی ما از دست برود.

این پژوهشگر بیان می‌کند: نوروززاده چگینی معتقد است از دوره سلجوقی تا دوره صفوی درباره اینکه بافت و ساختار شهری چگونه بوده ابهاماتی وجود دارد و انجام کاوش‌های باستان‌شناسی در محله بلاغی به‌عنوان تنها محله باقی‌مانده و دست‌نخورده از تهاجم توسعه شهری سبب می‌شود این پیشینه را به دست بیاوریم.

وی ادامه می‌دهد: پیش‌ازاین، مجموعه این محله را پنبه ریسه می‌گفتند که از شرق خیابان سپه کنونی شروع‌شده و تا حصار شرقی قزوین یا همان «باغ دبیر» که باغ‌های خاندان دبیر سیاقی است امتداد می‌یافت؛ ضمن اینکه از جنوب به محله «راه چمان» و «گل بینه» و از شمال هم به سبزی‌کاری حکم آباد و محله درب کوشک می‌رسید.

سلیمانی معتقد است: در سال 1299 هجری قمری زمانی که به‌نوعی اولین سرشماری عمومی نفوس و مسکن در دوره قاجاری برگزار شد در اسناد مربوط به این آمارگیری، به نام محله «فشتهول و بلاغی» نیز برمی‌خوریم که درواقع نشان می‌دهد بخشی از محله پنبه ریسه که پیش از آن گذر بلاغی نامیده می‌شده، در این دوره به‌صورت یک محله مجزا در زمره محلات شانزده‌گانه قزوین ثبت‌شده است.
 

بلاغی محله ارمنی‌نشین بود

وی در خصوص جنبه مردم‌شناسی محله بلاغی بیان می‌کند: این محله از حیث مردم‌شناسی نیز حائز اهمیت فراوانی است؛‌ با توجه به اینکه از دوره قاجاریه به‌ویژه از دوره ناصرالدین‌شاه به بعد شاهد افزایش حضور ارامنه در قزوین بودیم؛ بخش قابل‌توجهی از ارامنه ساکن قزوین از آن دوره تا دهه پنجاه در محله بلاغی و پیرامون آن سکونت داشتند.

سردبیر روزنامه ولایت قزوین می‌گوید: بر اساس آمارها حدود 250 تا 300 خانوار ارمنی در قزوین حضور داشتند که بیشتر هم در صنوف صنعتی و فنی فعالیت می‌کردند؛ از مجموع این خانوارها، بالغ‌بر 50 خانوار در این محله سکونت داشتند که بعد از گذشت سال‌ها امروز تنها یک خانواده ارمنی در این محله ساکن است.

این قزوین پژوه اظهار می‌کند: مردم محله باوجود اختلافات دینی همواره همزیستی بسیار خوبی باهم داشتند و تعاملات اجتماعی میان مردم و صمیمیت در بین ساکنان محله بلاغی موج می‌زد.
 

محله بلاغی و آثار تاریخی منحصربه‌فرد

سلیمانی در خصوص آثار و بناهای تاریخی محله بلاغی عنوان می‌کند: محله بلاغی از حیث آثار تاریخی هم واجد اهمیت فراوانی است؛‌ آثار تاریخی منحصربه‌فردی همچون مسجد – مدرسه حیدریه به‌عنوان نگین محله بلاغی با شماره 200 در فهرست ملی آثار ایران ثبت‌شده است؛ در پرونده ثبتی مسجد مدرسه حیدریه ذکرشده که این بنا، اثری سلجوقی و مغولی یا همان ایلخانی است و این موضوع نشان می‌دهد که حدود یک هزار سال از احداث این مسجد می‌گذرد؛ درحالی‌که به نظر می‌رسد سابقه مسجد به‌پیش از دوره سلجوقی برگردد کما اینکه قدمت مسجد جامع عتیق به دوره هارون‌الرشید عباسی در سال 192 هجری قمری بازمی‌گردد.

سلیمانی تصریح می‌کند: با توجه به اینکه مسجد حیدریه به‌عنوان مسجد جامع صغیر یا به نوشته رافعی در «التدوین»، جامع اصحاب ابوحنیفه شناخته‌شده است به نظر می‌رسد اگر چنانچه فصل دوم کاوش‌های باستان‌شناسی در این مسجد آغاز شود می‌تواند لایه‌های زیرین بستر محله بلاغی را که درواقع شناسنامه و هویت کن شهر قزوین، نمایان کند.

وی ادامه می‌دهد: از دیگر آثار این محله «حمام بلاغی» است که متعلق به دوره صفوی بوده و وقف نامه آن‌هم موجود است؛ مسجد بلاغی، مسجد محمدیه و عمارت سردار مفخم نیز از دیگر آثار قاجاری این محله هستند.
 

باوجود مداخلات مدیریت شهری، شیرازه محله بلاغی حفظ‌شده است

، در کشورهای درحال‌توسعه در برخی موارد توسعه با ساخت‌وساز بیشتر و سریع‌تر اشتباه گرفته می‌شود و مسئولان گمان می‌کنند هرچه سازه‌های بیشتر و مدرن‌تری در شهر باشد در رتبه‌بندی‌های شهرسازی و توسعه بهتر خواهد بود.

سلیمانی خاطرنشان می‌کند: امروز هیچ محله‌ای به‌عنوان محله تاریخی در قزوین نداریم که دستخوش آسیب ناشی از پروژه‌های به‌اصطلاح توسعه شهری نبوده باشد؛ به‌عنوان‌مثال محله «آخوند»، محله «دیمج»، محله «درب کوشک» و در بدترین حالت محله «دباغان» که دچار فاجعه شده و هیچ‌کس هم مسئولیت آن را به عهده نمی‌گیرد.

وی اضافه می‌کند: باوجود مداخلات مدیریت شهری، الحمدالله شیرازه،‌ ساختار و کالبد محله بلاغی حفظ شده است؛ البته پیش از اقدام شهرداری برای تملک پلاک‌های آن محله خانواده‌های بسیار اصیلی آنجا زندگی می‌کردند که با اقدام شهرداری آواره شدند؛‌ کاری که مدیریت شهری در دوره مدیریت قبل انجام داد آواره کردن مردم اصیل از منازلشان بود.

این قزوین پژوه می‌گوید: اینکه مدیریت شهری در دوره جدید نیز اصرار دارد پروژه شکست‌خورده انصاری شرقی را دوباره احیا کند؛ جای سؤال دارد. احداث این خیابان کدام گره ترافیکی شهر را باز می‌کند که همه تلاش خود را برای تغییر مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی به‌کار گرفته‌اند. باید صریحاً اشاره‌کنم که تغییر مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی و افزایش عرض معبر مصوب جز نابودی تنها محله کهن قزوین هیچ نتیجه‌ای دربر ندارد و قطعاً نیز نه‌تنها گره‌ای از ترافیک هسته مرکزی شهر قزوین نخواهد گشود که گره‌های تازه‌ای را نیز ایجاد خواهد کرد.

سلیمانی تصریح می‌کند: به اعتقاد من، اصرار برای تغییر مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی برای افزایش عرض معبر و افزایش تراکم ساخت‌وساز صرفاً برای درآمدزایی ناشی از تراکم فروشی و تغییر کاربری پلاک‌های حریم محله است؛ مدیریت شهری باید ازآنچه در پروژه انصاری غربی اتفاق افتاده و باعث تخریب آثار تاریخی شده درس بگیرد.
 

اجرای پروژه انصاری غربی آیینه طرح انصاری شرقی است

وی می‌گوید: آنچه در انصاری غربی اتفاق افتاده به‌عنوان یک آیینه پیش روی پروژه انصاری شرقی است؛ بعد از توقف عملیات اجرایی احداث خیابان شهید انصاری شرقی در پی مصوبه قبل شورای عالی معماری شهرسازی که بنا شد در این زمینه اداره کل راه و شهرسازی طرحی را تهیه کند و بر همین اساس مشاورینی طرح جدید را با گذر شش متری و مسیر پیاده راه و محدودیت‌های میراثی مصوب کردند تقریباً خیال مشوش ساکنان محله بلاغی آرام شد که دیگر اتفاقی نمی‌افتد.

سلیمانی ضمن ابراز نگرانی از ادامه پروژه شهید انصاری شرقی بیان می‌کند: اما از وقتی‌که شورای پنجم تشکیل‌شده، اعضای شورای شهر به‌صورت مکرر تلاش کرده‌اند پرونده انصاری شرقی را از بایگانی بیرون بکشند و همین امر باعث شده است که امروز ساکنان محله بلاغی بازهم دستخوش تشویش شوند که فردا چه خواهد شد؛ بنده به‌عنوان کسی که از نزدیک با مسائل این محله آشنا هستم هرروز با دغدغه ساکنان این محله مواجه هستم؛‌ از ساکنان محله می‌شنوم که می‌گویند فردا چه می‌شود آیا اگر سه‌طبقه ساختمان خود را بدهیم یک ساختمان طبقه هم می‌توانیم بخریم؟

وی تأکید می‌کند: مردم محله سوداگر و بنگاه معاملاتی نیستند؛ اگر قرار بود دوطبقه، سه‌طبقه بسازند تا حالا ساخته بودند؛ آن‌کسانی که با استفاده از رانت اطلاعاتی خود در حریم خیابان املاکی خریدند به طمع اینکه در آینده با سوداگری خودشان قیمت ملکشان افزایش یابد مشکلات را ایجاد کرده‌اند.

این پژوهشگر ضمن اشاره به تفاوت پروژه انصاری شرقی و غربی می‌گوید: تفاوتی که انصاری شرقی با غربی دارد این است که انصاری شرقی به بافت تجاری شهر نزدیک است و امکان افزایش ارزش‌افزوده املاک وجود دارد و طبیعی است که بر همین اساس برخی با رانت اطلاعاتی به دنبال سوداگری باشند.

سلیمانی بیان می‌کند: در انصاری غربی فضایی ایجادشده است که مهاجران کشور همسایه که میهمانان ما هستند ناچار می‌شوند به دلیل قیمت پایین خانه آنجا سکونت کنند؛ خانواده‌های اصیل از آن محله رفته‌اند، ارزش املاک پایین آمده و مهاجرنشین شده است؛ با احترام به میهمانان کشورمان سؤال این است که چرا ما فضایی را فراهم می‌کنیم خانواده‌های اصیل از یک محله بروند و زمینه ناهمگونی اجتماعی و فرهنگی ایجاد شود.

وی تأکید می‌کند: ناهمگونی اجتماعی و فرهنگی در یک بستر اجتماعی ناگزیر سبب‌ساز آسیب‌های اجتماعی خواهد شد و مسلماً اجرای هر پروژه‌ای در انصاری شرقی بدون پیوست‌های مطالعاتی دقیقاً سبب‌ساز همان رخدادی می‌شود که ما در انصاری غربی شاهد آن بوده‌ایم.

این قزوین پژوه در پایان بیان می‌گوید: با این نوع نگاه که متأسفانه در قزوین حاکم شده ما هرگز به ثبت جهانی هیچ اثری نخواهیم رسید؛ اگر روزگاری می‌توانستیم بافت تاریخی شهر، باغستان، قلعه و دره الموت را به‌عنوان آثار منحصربه‌فرد به ثبت جهانی برسانیم امروز دیگر قادر به این کار هم نخواهیم بود.

؛ آنچه این روزها در شهر گمشده است انسان و هویت انسانی است، همان آدم‌هایی که باید یک عمر در شهر زندگی کند بنابراین به‌جای طراحی شهری برای اتومبیل‌ها شهر باید برای انسان‌ها طراحی شود.

با این تفاسیر با توجه به اینکه شورای عالی معماری و شهرسازی مصوبه‌ای را مبنی بر تغییرات طرح پروژه شهید انصاری شرقی داده است؛‌ و از سویی دیگر مدیریت شهری نسبت به این مصوبه انتقاداتی دارد باید دید این محله تاریخی تا چه زمانی به حیات خود ادامه خواهد داد؟

انتهای پیام

گزارش از زهرا عبداللهی خبرنگار ایسنا منطقه قزوین

دبیر: آزیتا کریمی