اقتصاد ایران چگونه به نفت باخت؟ / سیاست‌های پولی در بلندمدت نتیجه می‌دهد

به گزارش خبرنگار ایبِنا، مشکلات و معضلات اقتصاد ایران سال‌هاست که با تداوم روند معیوب خود به چاه عمیقی بدل شده که قطعا نمی‌توان در کوتاه مدت نسبت به اصلاح آن اقدام کرد. در نتیجه برنامه بلندمدتی می‌طلبد که باید به مرور شاخص‌های اقتصادی را در آن بهبود بخشید تا به نقطه مطلوب رسید، نقطه‌ای که هم کاهش نرخ تورم و نرخ رشد نقدینگی را به همراه داشته باشد و هم افزایش درآمدهای ارزی بدون وابستگی به نفت را میسر سازد تا بدون پول نفت بتوانیم اقتصاد را به طور بهینه مدیریت کنیم؛ پول نفتی که در سال‌های گذشته به راحتی هدر رفت و نتوانست به کمک اقتصاد بیاید وحتی نتیجه عکس هم داد و به ضرر اقتصاد تمام شد.  

هدررفت ۱.۵ تریلیون دلار درآمد نفتی در ۴۴ سال گذشته موضوعی است که وحید شقاقی‌شهری به آن اشاره می‌کند و به خبرنگار ایبِنا می‌گوید: اگر ایران به جای اتلاف این منابع، درآمدهای نفتی را صرف سرمایه‌گذاری‌های مطلوب و مناسب می‌کرد، در صندوق ثروت ایرانیان باید بیش از ۳ تریلیون دلار منابع ارزی وجود می‌داشت اما متاسفانه با منابع سرشار نفتی سرمایه‌گذاری کارآمد و مصرف بهینه انجام نشد.  

این اقتصاددان معتقد است: مسائل اقتصاد ایران مسائل پیچیده‌ای است که اگر کسی انتظار داشته باشد این مسائل در کوتاه مدت برطرف شود، عوام فریبی است و اشتباه می‌کند. بنابراین باید بپذیریم که مسائل اقتصاد ایران حداقل قدمت ۵۰ساله دارد؛ یعنی انباشت چالش‌ها در طول ۵۰ سال اخیر رخ داده است.  

به گفته شقاقی، ساختار اقتصاد ایران از دهه ۵۰ هجری شمسی مبتنی بر دولت-ملت رانتیر نفتی شکل گرفت و با همین تحولات نفت پایه در دهه ۵۰ اولین رکوردهای رشد نقدینگی و تورم را تجربه کرد.  

وی افزود: رشد نقدینگی و تورم‌های بالا در دهه ۵۰ ماحصل ساختار معیوب اقتصاد ایران بود که پس از انقلاب، هم به واسطه تحریم‌ها و هم عادت دولت‌ها به اتکا به درآمدهای نقتی این شرایط ادامه پیدا کرد و علی رغم سیاست‌های کلی نظام و تاکیدات رهبری برای کاهش وابستگی به نفت همچنان این ساختار معیوب تداوم یافت.  

ماحصل وابستگی به نفت بیماری هلندی و شرایط رکود تورمی بوده که همراه همیشگی اقتصاد ایران است، موضوعی که شقاقی بر آن تاکید دارد و می‌گوید: در سال‌های بعد از انقلاب ۱.۵ تریلیون دلار نفت فروختیم که اگر این منابع را صرف سرمایه‌گذاری کرده بودیم و اتلافی صورت نمی‌گرفت، در حال حاضر باید در صندوق ثروت ایرانیان بیش از ۳ تریلیون دلار منابع ارزی وجود می‌داشت اما متاسفانه منابع سرشار نفتی سرمایه‌گذاری نشد و کارآمدی و مصرف بهینه‌ای را هم شاهد نبودیم.

دهه فرصت‌های از دست رفته 

بعد از این شرایط وارد دهه ۹۰ شدیم که شرایط سخت‌تری بر اقتصاد ایران حاکم شد که استاد دانشگاه خوارزمی در این باره می‌گوید: در دهه ۹۰ شرایط پیچیده‌تر شد چرا که دوبار مورد تحریم قرار گرفتیم؛ تحریم‌های فلج کننده و بسیار شدیدی که موجب شد در کنار سومدیریت‌ها و همچنین کرونا در سال‌های اخیر، شاهد رکود سنگینی در اقتصاد باشیم.  

شقاقی تصریح کرد: میانگین رشد اقتصاد ایران در دهه ۹۰ صفر درصد و میانگین نرخ تورم نیز حدود ۲۴ درصد شد. ضمن اینکه سرمایه‌گذاری رشد منفی را تجربه کرد و میانگین انباشت سرمایه هم منفی ۵ درصد به ثبت رسید.  

این اقتصاددان گفت: از سال ۹۷ به بعد اما شرایط ویژه‌ای در کشور ایجاد شد به نحوی که رشد هزینه جبران استهلاک از رشد سرمایه‌گذاری هم پیشی گرفت و اقتصاد ایران برای نخستین بار در طول ۷۰ ساله گذشته وارد فاز فرسودگی زیرساخت‌ها شد. به عبارت دیگر اقتصاد ایران از سال ۹۷ شروع به فرسوده شدن کرد که عوامل مختلفی اعم انباشت چالش‌ها، تحریم‌ها، کاهش درآمدهای نفتی، کرونا و ... در این امر تاثیرگذار بودند. این عوامل در کنار سومدیریت‌ها دست به دست هم داده بودند تا این شرایط وخیم دهه ۹۰ تحت عنوان دهه فرصت‌های از دست رفته، ایجاد شود.  

بهبود اوضاع در ۱۴۰۰

شقاقی درباره تغییر و تحولات اقتصادی در نیمه دوم سال ۱۴۰۰ اظهار کرد: در سال گذشته اتفاقاتی در اقتصاد ایران رخ داد که عمدتا متکی به عوامل بیرونی اقتصاد بود و مسکن‌وار مسائل را کنترل کرد. قیمت نفت در یکسال اخیر از حدود ۳۵ دلار به بیش از ۱۰۰دلار افزایش یافت که هم ناشی از جنگ روسیه و اوکراین تشدید شد و هم به واسطه خروج اقتصاد جهانی از کرونا شکل گرفت. در کنار آن قیمت فلزات هم افزایش یافت و همچنین متناسب با افزایش قیمت جهانی نفت، قیمت فرآورده‌های نفتی هم بالا رفت.  

او افزود: همچنین در نیمه دوم ۱۴۰۰ از شدت تحریم‌ها کاسته شد که دلیل آن هم این بود که آمریکایی‌ها نمی‌توانند کشورهای ایران، ونزوئلا و روسیه را همزمان مورد تحریم نفتی قرار دهند بنابراین وقتی می‌خواهند بر روسیه متمرکز شوند، ناچار هستند که از شدت تحریم‌های نفتی ایران و ونزوئلا بکاهند چرا که موجب التهاب در بازار انرژی خواهد شد. قیمت نفت حتی تا ۱۴۰ دلار هم افزایش یافت اما با استفاده از ذخائر استراتژیک نفتی آمریکا در کنار ورود ونزوئلا به بازار نفت و همچنین مذاکرات بین روسیه و اوکراین تا حدودی از این التهاب نفت کاسته شد.

استاد دانشگاه خوارزمی ادامه داد: در نتیجه این اقدامات مثبتی که رخ داد، وضعیت منابع ارزی کشور هم نسبت به سال ۹۹ بهتر شد. این موضوع یک مُسکن است که دولت سیزدهم می‌تواند از این فرصت استفاده کند اما باید بدانیم که این مسکن کوتاه مدت است.  

وی تاکید کرد: در نیمه دوم ۱۴۰۰، انتظارات تورمی هم فروکش کرده و این در حالی است که مذاکرات ایران و امریکا نیز در حال جریان است که البته طولانی شدن آن مایه نگرانی‌هایی شده است. آبان سال ۱۴۰۱ انتخابات کنگره و سنای آمریکاست که احتمال پیروزی جمهوری خواهان زیاد است و در این شرایط دو سال بعد هم انتخابات ریاست جمهوری این کشور را خواهیم داشت که طبیعتا اگر کنگره و سنای امریکا را جمهوری خواهان تشکیل دهند احتمال پیروزی نامزد جمهوری خواه در انتخابات ریاست جمهوری هم قوت می‌گیرد؛ لذا برجام شکننده خواهد بود. این مسائل از این جهت عنوان می‌شود که مدیریت اقتصادی دولت سیزدهم آگاهانه‌تر به مسائل موجود بنگرد.  

شقاقی گفت: هر چند تیم اقتصادی دولت آگاه است اما باید این نکات مهم را مطرح کرد تا خود را برای شرایط سخت دهه پیش رو مهیا سازند. گزارش تمام بنگاه‌های پیش‌بینی و آینده‌نگر نشان می‌دهد که در پایان این دهه میلادی، دنیا از نفت عبور خواهد کرد؛ یعنی واردات نفت در کشورهای توسعه یافته به واسطه خودروهای برقی، گرمایش منازل، پنل‌های خورشیدی و تکنولوژی انرژی‌های تجدیدپذیر به شدت کاهش خواهد یافت. هرچند جنگ روسیه و اوکراین هم این موضوع را تسریع کرده است و اروپا آگاه شده که باید خود را انرژی‌های فسیلی رها کند و تاریخ انتهایی آن را هم ۲۰۳۰ میلادی اعلام کرده‌اند.  

چه باید کرد؟  

با تمام این اوصاف هرچند در نیمه دوم ۱۴۰۰ شاهد بهبود نسبی در برخی شاخص‌های اقتصادی بودیم اما شقاقی معتقد است که فرصت اندکی داریم تا اقتصاد و فرصت‌های از دست رفته را احیا کنیم. دولت سیزدهم و چهاردهم ایران در حیاتی‌ترین شرایط تاریخ اقتصاد ایران قرار خواهند گرفت و لذا باید قدر این لحظات و تاریخ اقتصاد ایران دانسته شود. البته بحران‌های پیچیده‌ای هم پیش روی ماست؛ از بحران محیط زیست و کاهش درآمدهای نفتی گرفته تا بحران صندوق‌های بازنشستگی و بحران سالمندی و سیر صعودی پیری جمعیت.  

این اقتصاددان ادامه داد: دولت سیزدهم و مدیریت تیم اقتصادی به خصوص بانک مرکزی سهم بسیار مهمی در مدیریت انتظارات تورمی و نظام بانکی و منابع ارزی کشور خواهند داشت که اگر نتوانیم آگاهانه و هوشمندانه در این مسیر گام برداریم کشور گرفتار مسائل پیچیده‌تر می‌شود. بنابراین آقای صالح آبادی رئیس کل بانک مرکزی و تیم خبره ایشان باید نگاه وسیعی به مسائل داشته باشند. در واقع اصلا نباید نگاه یکساله به موضوعات پولی بانکی کشور داشته باشند بلکه نگاه ۱۰ساله به اقتصاد ایران را باید ترسیم کنند تا بتوانند مسائل را به خوبی تبیین و مدیریت کنند.  

اصلاح ساختار بانک‌ها و حل ناترازی بانک‌ها، نظارت و کیفی‌سازی ترازنامه بانک ها، مدیریت اننتظارات تورمی حل ریشه های تورم در اقتصاد ایران، مدیریت منابع ارزی و ذخائر ارزی، تنوع بخشیدن به نقشه ارزی و کنترل ذخائر ارزی کشور، ایستادگی در برابر واردات بی‌رویه و غیرضرور از ضرورت‌هایی است که به اعتقاد شقاقی باید در دستور کار قرار گیرد.  

وی تصریح کرد: جلوگیری از هدررفت منابع ارزی کشور مسئولیتی است که تیم بانک مرکزی برعهده دارند و اگر دیر اقدام کنیم فرصت از دست خواهد رفت. علاوه براینکه علاقمند به موفقیت و سربلندی دولت سیزدهم و چهاردهم در مسائل اقتصادی هستم، نسبت به شرایط پیچیده کشور در طول یک دهه پیش رو نیز هشدار می‌دهم تا مسئولان درگیر گزارش‌های فریب دهنده نشوند و آگاهانه درخصوص این مسائل تصمیمات موثر بگیرند.

رئیس کل بانک مرکزی در مقابل زیاده‌خواهی‌ها ایستادگی کند 

این اقتصاددان تاکید کرد: همچنان معتقد هستم در تیم اقتصادی دولت هماهنگی لازم وجود ندارد اما رفتار تیم بانک مرکزی را عاقلانه‌تر می‌دانم و ایستادگی رئیس کل بانک مرکزی در دولت سیزدهم درباره اضافه برداشت بانک‌ها یا تسهیلات تکلیفی را یک گام رو به جلو می‌دانم. پیشنهاد بنده این است که رئیس کل بانک مرکزی همچنان در مقابل زیاده‌خواهی‌ها ایستادگی کند و اجازه اضافه برداشت و دست درازی به منابع بانک‌ها را ندهد.

شقاقی با اشاره به موضوع مهم تسهیلات تکلیفی گفت: تسهیلات تکلیفی یکی از خطاهایی بود که در حال اجرایی شدن بود اما با تلاش و پیگیری آقای صالح آبادی و نامه نگاری با رهبر معظم انقلاب تا حدودی مرتفع شد. اینکه در بسیاری از حوزه‌ها در مقابل زیاده خواهی‌ها و دست درازی به منابع بانکی ایستادگی شود، اقدام هنرمندانه و سختی است. پیشنهاد من به آقای صالح آبادی این است که افق ۱۰ ساله را برای اقتصاد ایران ترسیم کنند و با تیم اقتصادی دولت هماهنگ باشند.  

به اعتقاد وی، عدم دست‌درازی به منابع بانک‌ها از طریق تسهیلات تکلیفی، انضباط بخشی به منابع بانک‌ها، سالم‌سازی ترازنامه بانک‌ها و بهبود منابع ارزی از نکات مثبتی است که به واسطه اقدام بانک مرکزی در مدت اخیر انجام شده است.

شقاقی اظهار امیدواری کرد که رئیس کل بانک مرکزی بتواند در حوزه ساماندهی و مدیریت بازار ارز به طور سخت‌گیرانه گام بردارد و تلاش کند ثبات متغیرهای کلیدی اقتصاد حفظ شود تا شاهد سرمایه‌گذاری در کشور هم باشیم.