نیم نگاهی به کارنامه هنری زنده یاد جمشید مشایخی و چند بازی شاخص و به یادماندنی‌اش

سال ۱۳۹۸ به غیر از سیل مهیبی که تمام ایران را اندوهگین کرد و خسارات زیادی را هم به دنبال داشت، با اتفاقی تلخ در حوزه فرهنگ و هنر همراه بود؛ جمشید مشایخی، شامگاه ۱۳ فروردین و پس از تحمل دوره‌ای بیماری در سن ۸۴ سالگی درگذشت. بازیگری که ۶ آذر ۱۳۱۳ در تهران متولد شده و در ۹۹ فیلم سینمایی و ۵۸ سریال و ۹ تله تئاتر به ایفای نقش پرداخت.

او که به همراه زنده یاد عزت‌الله انتظامی، زنده یاد داوود رشیدی، علی نصیریان و محمدعلی کشاورز به عنوان یکی از ۵ بازیگر شاخص ایران شناخته می‌شد، در ششمین دوره همایش چهره‌های ماندگار، نشان درجه یک فرهنگ و هنر را دریافت کرد. با این حال، بسیاری زنده یاد مشایخی را با کارهای شاخصی که در تلویزیون و سینما از خود به یادگار گذاشته، به یاد دارند. مجموعه‌هایی مانند سلطان صاحبقران و بخصوص هزار دستان که مشایخی در آن با نقش «رضا تفنگچی» که در ادامه «رضا خوشنویس» شد، نقش یه یاد ماندنی را ایفا کرد.

از نمایش‌های مهم او بازی در نقش «بزرگ آقا» در نمایش «میراث» کار بهرام بیضایی در آذر ماه ۱۳۴۶ بود. با این حال در این گزارش به مرور برخی از آثار شاخص سینمایی این هنرمند پرداخته‌ایم که در یادها مانده است.

اخراج به خاطر بازی در سینما

مشایخی که دارای تحصیلات ناتمام در رشتهٔ تئاتر بود، سال ۱۳۳۶ به استخدام اداره تازه تأسیس هنرهای دراماتیک درآمد و به عنوان بازیگر کار خود را در برنامه نمایشی کانال سوم غیردولتی آغاز کرد. او در سال ۱۳۳۹ در فیلم کوتاه «جلد مار» به کارگردانی هژیر داریوش به همراه فخری خوروش جلوی دوربین رفت ولی به خاطر بازی در این کار سینمایی، برای مدتی از کار تئاتر اخراج شد!

اولین فیلم بلند سینمایی

با این حال «خشت و آینه» ابراهیم گلستان، اولین فیلم بلند سینمایی است که مشایخی در سال ۱۳۴۳ در آن به ایفای نقش پرداخت. در این فیلم که آغازگر سینمای موج نوی ایران به‌شمار می‌آید، مشایخی نقش ارشد کلانتری را ایفا می‌کند که در خلال صحبتش با پزشکی که مورد سرقت اقوام بیمار ناراضی قرار گرفته، انتقادهایی از روابط و انتظارات مردم مطرح می‌کند.

هم ولایتی مش حسن

«گاو» یکی دیگر از فیلم‌های موج نوی سینمای ایران به کارگردانی داریوش مهرجویی است که در سال ۱۳۴۸ ساخته شد و مشایخی یکی از بازیگران آن بود که نقش اصلی آن را انتظامی ایفا کرده و مشایخی در واقع یکی از هم ولایتی‌های مش حسن به شمار می‌رود.

خان دایی

نقش خان دایی در «قیصر» ساخته مسعود کیمیایی در سال ۱۳۴۸ یکی از نقش‌های به یاد ماندنی مشایخی است. قیصر با بازی بهروز وثوقی وقتی متوجه کشته شدن برادرش فرمان با بازی زنده یاد ناصر ملک مطیعی و خودکشی خواهرش فاطی می‌شود، می‌خواهد به سراغ برادران آب مَنگُل برود تا از آنها انتقام بگیرد ولی خان دایی می‌خواهد مانع او شود که در این لحظه دیالوگ‌هایی ماندگار بین وثوقی و مشایخی رد و بدل می‌شود.

شازده قجری

«شازده احتجاب» به کارگردانی بهمن فرمان آرا در سال ۱۳۵۳ از دیگر فیلم‌های مطرحی است که مشایخی در آن بازی کرد. این بازیگر در سال ۱۳۸۱ در فیلمی دیگر از فرمان آرا به نام «خانه‌ای روی آب» بازی کرد که فرمان آرا از آنها به عنوان نقش‌هایی تأثیرگذار یاد کرده است.

همه عمر دیر رسیدیم

«سوته دلان» ساخته حاتمی در سال ۱۳۵۶ فیلمی است که موضوع آن درباره یک خانواده قدیمی تهران است در آن مشایخی در نقش «حبیب آقا ظروفچی» و به عنوان برادر بزرگ خانواده سرپرستی خانواده را بر عهده دارد و بهروز وثوقی برادر کوچک‌تر که دچار اختلالات ذهنی است نیز در این خانواده زندگی می‌کند، مورد عنایت برادر بزرگتر خود است. دیالوگ «همه عمر دیر رسیدیم» که مشایخی در پایان فیلم می‌گوید، از دیالوگ‌های معروف تاریخ سینمای ایران است.

کمال  هنر

کمال الملک به کارگردانی علی حاتمی در سال ۱۳۶۲ را می‌توان یکی از شاخص‌ترین فیلم‌های مشایخی عنوان کرد که او به خاطر بازی در آن و همچنین فیلم «گل‌های داوودی»، برندهٔ سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول مرد جشنواره فیلم فجر سال ۶۳ شد. در این فیلم که به زندگی نقاش برجسته ایرانی، کمال‌الملک می‌پردازد. نقش کمال الملک را مشایخی بازی کرده‌ و انتظامی نقش ناصرالدین شاه را دارد و مظفرالدین شاه با بازی نصیریان و کشاورز در نقش اتابک نقش‌آفرینی کرده‌اند.

ته خط

«خانه عنکبوت» نام فیلمی با بازی مشایخی، انتظامی و رشیدی است که در سال ۱۳۶۲ و کارگردانی علیرضا داوودنژاد ساخته شد. چهار مرد که وابستگی‌هایی به نظام شاهنشاهی دارند، در ویلایی گرد آمده‌اند و در انتظارند تا کودتا پیروز شود اما حمله نظامی طبس شکست می‌خورد آنها مستأصل از وضع خود و ترس از گرفتار شدن دیوانه وار به جان هم می‌افتند و یکدیگر را از پا در می‌آورند.

پدربزرگ

«پدربزرگ» فیلمی به کارگردانی و نویسندگی مجید قاری‌زاده در سال ۱۳۶۴ است که مشایخی به خاطر بازی در آن، جایزه بهترین بازیگر مرد را در جشنواره بین‌المللی فیلم پیونگ‌یانگ دریافت کرد. او در این فیلم نقش پدربزرگی را داشت که فرزندانش خانه‌اش را می‌فروشند و او را به آسایشگاه سالمندان می‌سپارند.

بانوی من

«بانوی من» فیلمی به کارگردانی و نویسندگی زنده یاد یدالله صمدی ساخته سال ۱۳۸۱ است که مشایخی برنده تندیس بهترین بازیگر نقش مکمل مرد در هفتمین دوره جشن خانهٔ سینما بابت ایفای نقش در این فیلم شد.

بن‌بست وثوق

«بن‌بست وثوق» به کارگردانی و نویسندگی حمید کاویانی در سال ۱۳۹۵ آخرین فیلم سینمایی بود که مشایخی در آن به ایفای نقش پرداخت.

حامد جیرودی