گنبد «کبود» مراغه را زجرکُش می‌کنند!

، در طول یکی دو ماه گذشته و با آغاز فصل بارش‌ها در آذربایجان شرقی و شهر مراغه دوستداران میراث فرهنگی نسبت به وضعیت نابسامان گنبد کبود مراغه و به خصوص مسقف نبودن این گنبد هشدار می‌دادند، هشداری که بیشترین دل‌نگرانی‌ها را بابت از بین رفتن این مقبره‌ی ارزشمند در شهر مراغه ایجاد کرده است.

در نخستین روزهای سال گذشته، خبر رسید بیل‌های مکانیکی و جرثقیل‌ها در فاصله یکصد متری «برج مقبره‌های کبود و صدور» مراغه در آذربایجان شرقی، قرار است «طرح ساماندهی محوطه برج کبود و صدور» را اجرایی کنند، طرحی که حتی محمدحسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری هم در نامه‌ای به رئیس پژوهشگاه میراث‌فرهنگی نسبت به ادامه‌دار بودنش ابراز نگرانی کرده و خواسته بود تا نخست مطالعات باستان‌شناسیِ حریم این برج‌های تاریخی انجام شود.

از سوی دیگر به دنبال گذشت حدود ۴۰ سال از آخرین پوششی که روی گنبد این دو برج نصب شده بود، ساماندهی آن‌ها از سوی میراث فرهنگی مراغه در دستور کار قرار گرفت، اقدامی که در قدم نخست باید اصلاح سقف و پوشش گنبد کبود را اجرایی می‌کرد. اما یکی از کارگرانِ پیمانکارِ این پروژه در بخشی از کار از پتک استفاده می‌کند، اقدامی که میراث فرهنگی بلافاصله آن را متوقف کردند. تا همین امروز که هر چند یک سازه‌ی مخروطی شکل روی بنا نصب شده، اما هنوز پوشش مناسبی برای جلوگیری از نفوذ آب و باران به داخل مقبره شکل نگرفته است.

سعید ستار نژاد، فعال میراث فرهنگی شهرستان مراغه می‌گوید: برج‌مقبره کبود یا «گوی برج» یکی از زیباترین بناهای باقی‌مانده از دوره سلجوقی در شهر مراغه است. بقعه ۱۰ پهلو که نمای خارجی آن تزئینات زیبایی مرکب از آجر و سفال و لعاب‌دار فیروزه‌ای رنگ با نقوش هندسی دارد. این بنا پر از تزئین بوده به طوری که بنا به گفته «آرنولد تالبوت ویلسون» در سفرنامه‌اش؛ «تزیین گنبد کبود بیش از اندازه است و اهمیت تزئین در اینجا بر سبک ساختمان ترجیح دارد.» این برج مقبره، کاری صنعتی و یادگاری بر مهارت و استادی کارگران ایرانی است.

وی با اشاره به آسیب‌هایی که این بنا و محوطه تاریخی اطراف آن، در چند سال اخیر با آن روبه‌رو شده است، بیان می‌کند: هر چند براساس ماده ۵۶۰ میراث فرهنگی، هرگونه عملیاتی که باعث خرابی یا لطمه به آثار تاریخی شود جرم محسوب می‌شود. اما متأسفانه شاهد عملیات گودبرداری در زمستان سال ۱۳۹۵ در محوطه تاریخی این آثار بودیم. هرچند این گودبرداری تاکنون متوقف شده اما بحث مرمت، ساماندهی اصولی و لزوم تداوم کاوش‌های باستان‌شناختی محوطه «کبود» و «مدور» هنوز ناتمام باقی‌مانده است.

او با اشاره به آغاز کار مرمت پوشش سقف برج مقبره کبود در مراغه از مدتی قبل، اضافه می‌کند: در این طرح مرمتی پوشش گالوانیزه دهه ۵۰ برداشته شد که قرار بود به جای آن، پوشش مخروطی شکل اجرا شود اما تا امروز که بارش برف و باران در منطقه وجود دارد، هنوز پوشش گنبد کبود اجرایی نشده و سقف این بنای باارزش، فقط یک پوشش برزنتی دارد، پوششی که چهره بنا را به کلی دستخوش تغییر کرده است.

وی با بیان این‌که داخل بنا نقوش تزئینی و آیات قرآنی که روی گچ اجرا شده، به وفور وجود دارد، ادامه می‌دهد: به مرور زمان بخش وسیعی از این تزئینات از بین رفته و با این شرایط که در مرمت سقف بنا در حال اجراست، شاهد تخریب کل این عناصر تزئینی هستیم، به طوری که نفوذ آب سقف به درون بنا باعث تخریب این تزئینات می‌شود، بنابراین باید هرچه سریع‌تر کار مرمت اصولی پوشش بنا اجرایی شود.

ستار نژاد با تاکید بر این‌که درباره‌ی چیستی و چرایی انتخاب پوشش مخروطی این برج مقبره که ابهامات زیادی دارد، باید انتقادهایی مطرح شود، می‌گوید: بر اساس تصاویر باقی‌مانده و مقایسه سبک شناختی این بنای تاریخی با برج مقبره‌های باقی مانده از دوره سلجوقی مانند مقبره «مومنه خاتون» در نخجوان، برج مقبره‌های «خرقان»، برج «نقاره خانه» ری، مقبره «خواجه اتابک» کرمان، گنبد «علی ابرقو» و سایر برج مقبره‌های این دوره، شاهد نبود وجود پوشش مخروطی در این بناها هستیم، بنابراین سال‌هاست که پوشش گنبد کبود مراغه با فرم سابق خود شناخته شده و به نوعی هویت برج مقبره با همان پوشش سابق شکل گرفته است.

وی با بیان این‌نکته که باید در مرمت بناها به هویت اثر توجه کرد و بدون دلیل نباید تغییری در سیمای ظاهری آثار تاریخی ایجاد کرد، اظهار می‌کند: متأسفانه در مرمت برخی از بناهای تاریخی شهر مراغه شاهد استفاده از عناصر و مصالحی هستیم که با هویت تاریخی بنا سازگاری ندارد و صرفاً حدسیات مرمت‌کار بنا دخیل است. مانند پوشش گچی اجرا شده درون گنبد سرخ که بعدها مرمت کار متوجه اشتباه خود شده و اقدام به زدن پوشش کرد.

او ادامه می‌دهد: امروز نیز در بنای تاریخی کبود شاهد استفاده از پوشش مخروطی برای سقف این بنا هستیم، هر چند دلیل استفاده از این فرم پوشش برای این بنای تاریخی معلوم نیست.

این فعال میراث فرهنگی مراغه با بیان این‌که گنبد کبود مراغه از جنبه‌های مختلف، بسیار شبیه به مقبره «مومنه خاتون» نخجوان» است، ادامه می‌دهد: بنای تاریخی نخجوان در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیده و امروز یکی از بناهای تاریخی و فاخر نخجوان محسوب می‌شود، بنابراین در مرمت آن مقبره شاهد استفاده نکردن از پوشش ساختگی و بدون پیشینه هستیم، به طوری که از بنا آنچه باقی مانده مرمت شده و چیز اضافی که مبتنی بر حدس مرمت کار باشد برای مرمت اثر بهره گرفته نشده است.

وی با به پوشش مخروطی برج مقبره «یوسف‌ابن قیصر» در نخجوان اشاره می‌کند و می‌گوید: این در حالی است که مرمت کار بنا بدون دلیل و تنها از روی حدس و گمان تلاشی در راستای مخروطی جلوه دادن پوشش سقف برج مقبره مومنه خاتون نکرده و همان پوشش سابق اصلاح و مرمت شده است. برهمین اساس لازم است بجای استفاده از پوشش ساختگی و بدون پشتوانه مخروطی شکل که چهره برج کبود را مخدوش می‌کند، از فرم پوشش قبلی که در گذر زمان با ظاهر بنا سنخیت پیدا کرده، بهره بگیریم.

ستارنژاد با اشاره به کاوش باستان‌شناختی انجام شده در این محوطه و کشف و شناسایی سازه‌های مختلف تاریخی پیشنهاد می‌کند: نخست تداوم کاوش باستان‌شناختی و سرانجام تبدیل این محل به نخستین سایت موزه باستان‌شناختی شهر مراغه، مانند محوطه تاریخی مومنه خاتون در دستور کار قرار گیرد، همچنین در راستای مرمت بنا و محوطه‌سازی بهتر است از اصول و فنون به کار رفته در محوطه مومنه خاتون که منطبق با اصول جهانی است بهره گرفته شود، شاید با الگوبرداری از برج مقبره مشابه آن در نخجوان شاهد بهبود وضعیت این بنای تاریخی باشیم.

، برج گنبد کبود مراغه، یکی از آثار منحصر به فرد معماری ایرانی بوده و با توجه به اسلوب خاص معماری آن علی‌رغم نبود کتیبه‌ای که در گاه‌نگاری به آن استناد شود، از سوی کارشناسان میراث فرهنگی به عنوان اثر دوره‌ی سلجوقی شناخته شده است. این آرامگاه به مقبره‌ی مادر هلاکو نیز شهرت دارد، از سوی دیگر به اعتقاد آندره گدار (باستان شناس فرانسوی) این اثر مربوط به قبل از زمان هلاکو است.

بنای برج گنبد کبود مراغه ۱۰ ضلعی بوده و در زوایای ۱۰ گانه‌ی آن ستونی مدور با تزئینات تخمیری تعبیه شده که تا زیر طاق‌های برج ادامه دارد. زیرقوس طاق نماها نیز با سه ردیف مقرنس ساده و تزئینات پرکار زینت یافته است. در زیر گنبد از داخل یک حاشیه، کتیبه‌ی گچ‌بری به خط نسخ از آیات سوره‌ی ۶۷ قرآن مجید به چشم می‌خورد. از سایر تزئینات درونی مقبره نیز می‌توان به گچ‌بری‌ها و نقاشی‌هایی محدود به جای مانده در این اثر شاخص معماری، اشاره کرد.

انتهای پیام