گره گشایی از زلف رباعی

خدیجه زمانیان/

یکی از مهم‌ترین اخباری که ابتدای امسال در خصوص کتاب منتشر شد، خبر انتشار گزیده رباعیات بیدل دهلوی بود. محمدکاظم کاظمی، شاعر مهاجر در صفحه شخصی‌اش از انتشار این کتاب در نمایشگاه کتاب خبر داده و گفته بود اگر مشکل خاصی نظیر مسائل مربوط به کاغذ پیش نیاید این گزیده تا اردیبهشت‌ماه توسط انتشارات سپیده باوران منتشر می‌شود و در ایام نمایشگاه برای مخاطبان عرضه می‌شود.

بی‌توجهی به رباعیات بیدل دهلوی

عبدالقادر بیدل دهلوی شاعر بزرگ قرن 11 و 12 هجری است. یکی ازحوزه‌هایی که بیدل فعالانه و باکیفیت و کمیت قابل توجهی در آن کار کرده، حوزه رباعی است. با وجود این به گفته کاظمی هر چند که تا به حال چندین گزیده از رباعی‌های او منتشر شده، اما رباعیات او به نسبت غزل‌های او که در سال‌های اخیر مورد توجه بوده، کمتر خوانده شده است.

این در حالی است که بیدل یکی از بزرگ‌ترین شاعرانی است که در قالب رباعی کار کرده است. اگر از شاعران کهن، افرادی مثل خیام، بابا افضل کاشانی، مولانا و شاعران دیگر در عرصه رباعی فعالیت کرده‌اند، بیدل هم رده همین شاعران رباعی سروده است و از او اثر بر جای مانده است.

در سال‌های اخیر قالب رباعی دوباره در کانون توجه شاعران قرار گرفته و احیا شده و شاعران امروز در این قالب شعر می‌سرایند؛ همین مسئله پژوهشگری مانند کاظمی را بر آن داشته تا گزیده رباعیات بیدل را همراه با شرح و توضیح، گردآوری و منتشر کند.

به گفته شاعر «پیاده آمده بودم» کل دیوان رباعیات بیدل مشتمل بر 4000 رباعی است که این تعداد نشان می‌دهد بیدل یکی از پرکار ترین شاعران رباعی سراست. البته همه این رباعی‌ها در یک حد نیستند و برای لذت بردن مخاطب حتماً باید از بین این تعداد رباعی گزینش می‌شده است، برای همین تا به حال چندین گزیده از رباعیات بیدل منتشر شده است؛ از جمله گزیده «گل چهاربرگ» اثر مهدی الماسی که حدود 700 رباعی از رباعی‌های بیدل را گزینش کرده است یا گزیده دیگر که توسط عبدالغفور آرزو گزینش شده است. البته مرتضی امیری اسفندقه هم گزیده ای از رباعی‌های بیدل را با عنوان «سوانح اوقات» منتشر کرده است. 

شرح مضامین دشوار

اما گزیده‌ای که کاظمی گردآوری کرده شامل 600 رباعی است. او در پاسخ به این پرسش که با توجه به وجود چندین گزیده، از گردآوری گزیده جدید چه انگیزه‌ای داشته است، گفت: در گزیده‌ای که من از رباعی‌های بیدل گردآوری کردم، ابیات دشوار با گره‌گشایی همراه شده و رباعی‌های دشوار توضیح داده شده است. این مسئله در گزیده‌های دیگر وجود ندارد و همین خلأ، یکی از انگیزه‌های من برای گردآوری این گزیده بود.

کاظمی در خصوص علت چاپ این گزیده به نکات دیگری هم اشاره کرد. این شاعر تنوع انتخاب و چاپ نشدن گزیده‌های پیشین را از جمله دلایل انتشار این کتاب می‌داند و توضیح می‌دهد: من تلاش کردم حال و هوا و مضامین گوناگونی را که در شعر بیدل هست با انتخاب رباعی‌ها به مخاطب نشان دهم، با همه این‌ها مدعی برتری گزیده خودم بر سایر گزیده‌ها نیستم، چون هر کدام از افرادی که آثار بیدل را گزینش کرده‌اند اهل شعر و ادبیات بوده‌اند و با بیدل سروکار داشته‌اند و گزینه‌ها مطابق با سلیقه آن‌ها بوده، اما تفاوت سلایق در آدم‌ها در گزیده‌ها هم اثر می‌گذارد و به همین دلیل این گزیده‌ها با هم متفاوت هستند. ضمن اینکه بعضی از این گزیده‌ها اصلاً تجدید چاپ نشده و در بازار هم موجود نیست، طبیعتاً ضرورتی ایجاب می‌کرد گزیده‌هایی از بیدل در دسترس عموم باشد.

به گفته شاعر «شمشیر و جغرافیا» پاکیزه بودن متن و نگارش بر مبنای رسم الخط امروز ویژگی دیگر این گزیده رباعیات بیدل است. 

مقدمه سیدعلی میرافضلی بر «گزیده رباعیات بیدل دهلوی»

کاظمی می‌گوید: گزیده رباعیات بیدل دهلوی با مقدمه بسیار جامعی همراه شده است که این مقدمه توسط سیدعلی میرافضلی نوشته شده است. مقدمه درباره رباعی زمانه بیدل و تأثیر و تأثرات بیدل از شاعران دیگر و رباعی‌سرایان زمان خودش است که به نظرم وجه تمایز و قوت کتاب همین مقدمه عالمانه آن است.

نویسنده کتاب «کلید در باز» منبع این گزیده را نسخه چاپ کابل می‌داند و توضیح می‌دهد که بسیاری از رباعی‌های گزیده به مدد همین نسخه تصحیح شده است. کاظمی اضافه می‌کند که دور اول بازخوانی این رباعیات در سال 78 آغاز شد و به این صورت گردآوری این گزیده 20 سال زمان برده است.

پیوند مضمونی بین غزلیات و رباعیات

این محقق و پژوهشگر در پاسخ به این پرسش که آیا این گزیده می‌تواند به عنوان یکی از کتاب‌های دوره دانشگاه مورد استفاده دانشجویان قرار بگیرد، گفت: با توجه به شرح‌ها و توضیح‌هایی درباره رباعی‌های بیدل و همچنین بازگویی برخی خصوصیات سبکی که در این گزیده هست، بی‌شک این کتاب می‌تواند به عنوان یکی از منابع درسی مورد استفاده قرار بگیرد، ضمن اینکه دانشجو با خواندن گره گشایی‌های رباعیات بیدل متوجه معنای غزل‌های دشوار این شاعر هم می‌شود، چون پیوندی مضمونی بین غزلیات و رباعیات بیدل وجود دارد که من در این شرح تلاش کرده ام این مضمون واحد را نشان دهم.

محمدکاظم کاظمی تا به حال چندین اثر با موضوع بیدل دهلوی گردآوری و تدوین کرده است.

«گزیده دیوان بیدل»، «گزیده غزلیات بیدل»، «کلید در باز» و «مرقع صد رنگ» آثاری هستند که توسط این شاعر درباره بیدل منتشر شده است. آیا با انتشار گزیده رباعیات بیدل دهلوی تحقیقات کاظمی با موضوع بیدل به پایان می‌رسد؟

کاظمی پاسخ می‌دهد: در حال نوشتن مجموعه یادداشت‌هایی هستم که اگر این یادداشت‌ها به سرانجام برسد و منتشر شود بی‌ارتباط با جهان ذهنی بیدل نیست. عمر نوشتن این یادداشت‌ها به 10 سال و تعداد آن‌ها به 200 عدد رسیده است.

او توضیح می‌دهد سال‌ها پیش نوشتن این یادداشت‌ها را آغاز کرده است: از زمانی که شبکه‌های مجازی به وبلاگ محدود بود این یادداشت‌ها نوشته شده‌اند. شاید در آینده همه این یادداشت‌ها و یا گلچینی از این‌ها را در قالب کتابی منتشر کنم. این یادداشت‌ها باعنوان «امروز با بیدل» می‌تواند طرحی باشد برای انتشار یک کتاب؛ کتابی که شامل شرح‌های مفصلی بر بعضی ابیات بیدل است. ابیاتی که هر کدامشان می‌تواند دریچه‌ای به جهان بیدل باشد.