نگرانی برای بنایی که همه فکر می‌کنند، تخریب شده

نیما صفا با بیان این‌که بندرعباس به دوره صفویه شناخته می‌شود، چون از یک سو نام «شاه‌عباس» را با خود دارد و از سوی دیگر تاسیس بندرعباس نوین در دوره شاه عباس رخ داده، ادامه می‌دهد: از آن همه تاریخ و فرهنگ و تمدن و سازه‌های قدیمی دوره صفویه، به جز «عمارت کلاه‌فرنگی» امروزه تقریبا هیچ بنایی در این شهر باقی نمانده است، اثری که آن را مهمترین بنای باقی مانده در بندرعباس می‌دانند.

او با اشاره به این‌که بعد از اخراج پرتقالی‌ها از هرمز؛ هلندی‌ها و انگلیسی‌ها به عنوان تاجر وارد شهر بندرعباس جدید شده و هلندی‌ها این بنا را برای استقرار تجارتخانه‌ی خود در سال ۱۰۸۴ شمسی بنا کردند که بیش از یک قرن به عنوان مرکز تجارتخانه "کمپانی هند شرقی هلند" شناخته می‌شد، اظهار می‌کند: بعد از خروج هلندی‌ها از بندرعباس، این بنا به عنوان "قلعه‌ی شهر"  یا "دارالحکومه بندرعباس " شناخته می‌شد و حاکم بندرعباس در آن‌جا مستقر شد.
وی با اشاره به اینکه "عمارت کلاه فرنگی بندرعباس" از نظر معماری با اقلیم و آب و هوای بندرعباس منطبق است، می‌افزاید: این سازه مهم تاریخی از یک سو نقطه ثقل سیاسی منطقه بوده و از سوی دیگر فعالیت‌های تجاری و بازرگانی در طبقه همکف آن انجام می‌شد.

او با اشاره به منابع تاریخی که نام‌های دیگری مانند «نارنج قلعه» را به این بنای تاریخی نسبت داده‌اند، تاکید می‌کند: این بنا، تنها بنای مستحکم شهر بندرعباس بوده که در هر حمله‌ی بیگانگان، به عنوان قلعه‌ی حفاظتیِ مردم مورد استفاده بود، حتی در زمان حمله نیروهای محمود غلجایی (افغان) به بندرعباس، مردم برای حفاظت از جان خود به همین قلعه پناه می‌برند و بعدها وقتی نادرشاه افشار بر محمودافغان پیروزشد، از همین بنا توپ شادی شلیک کرود و در دوره ناصرالدین شاه قاجار و زمانِ اجاره‌داری امامان مسقط در بندرعباس، این بنای تاریخی محل زدوخورد و جنگ‌های متعدد بین قشون حکومت مرکزی و متجاوزان بود، بنابراین این عمارت علاوه بر اهمیت منطقه‌ای، در بُعد ملی نیز اهمیت زیادی دارد.

به گفته‌ی وی، بر اساس منابع تاریخی به دست آمده، این بنا با سنگ‌های منتقل شده از قلعه‌ی هرمز ساخته شده است.

او همچنین با اشاره به ثبت ملی این بنای تاریخی در سال ۱۳۸۴ ، بیان می‌کند: متاسفانه از زمان ثبت ملی این بنای تاریخی، هیچ مرمتی روی آن انجام نشده است.

آن‌چه بر دارالحکومه بندرعباس گذشت

وی بی‌توجهی نسبت به مرمت این بنای تاریخی را به دلیل تغییر مالکیت مکرر این بنای تاریخی و تغییر کاربری‌های مختلف آن می‌داند و در ادامه توضیح می‌دهد: بر اساس منابع تاریخی قدیمی‌تر این ساختمان به واسطه ی نوع معماری آن با نام «کلاه‌فرنگی» شناخته می‌شد، اما در زمان حضور هلندی‌ها (دوره صفوی)، مردم بندرعباس این بنای ارزشمند را با نام «سرکار ولندیز» به معنای محل و کارگاه تجارتخانه‌ی هلندی‌ها نام می‌شناختند، تا پس از خروج هلندی‌ها در حدود سال ۱۳۰۰ شمسی از طبقه فوقانی آن به عنوان مرکز حکومت بندرعباس و طبقه زیرین آن نیز برای اداره گمرک مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفت، حتی با توجه به کمبود فضا برای اداره گمرک، این بنا به طور کامل در اختیار اداره گمرک قرار گرفت، به همین دلیل این سازه تاریخی به "گمرک قدیم" هم شهرت دارد.

این فعال میراث فرهنگی با بیان این‌ که از ابتدای دهه پنجاه اداره گمرک بندرعباس به مکان دیگری منتقل شد، شهرداری بندرعباس به دلیل قدمت و اهمیت بنا، تصمیم به تملک آن گرفت و آن را از اداره گمرک خریداری کرد، ادامه می‌دهد: حتی تصمیم گرفتند این بنا را به موزه‌ی «پنجاه سال سلطنت پهلوی» تبدیل کنند و در همان زمان نیز اهمیت تاریخی آن برای مسئولان و حتی دربار، روشن بود، اما به دلیل نبود اعتبار مرمت آن امکان‌پذیر نشد.

او اضافه می‌کند: با پیروزی انقلاب اسلامی، حجت‌الاسلام محمدحسین احمدی فقیه - امام جمعه وقت بندرعباس - در نامه‌ای به استانداری درخواست کرد که به دلیل نبود یک ساختمان مستقل برای ایجاد حوزه علمیه در بندرعباس، این بنا به حوزه‌ی علمیه واگذار شود، که با موافقت استاندار این ساختمان تاریخی به آن نهاد منتقل و به عنوان حوزه علمیه مورد استفاده قرار گرفت که در ادامه در سال ۱۳۷۹ کل ملک از سوی او وقف شد و به  خاطر نبود رسیدگی و مرمت نکردن، به مرور متروکه شد.

مورخان بندرعباس فکر می‌کنند این عمارت تخریب شده

این نویسنده و پژوهشگر حوزه خلیج‌فارس می‌افزاید: غربت و ناشناخته ماندن این بنا تا حدی است که مردم امکان دسترسی به این بنا را نداشته و ندارند و حتی نویسندگان و مورخان بندرعباسی، نیز این عمارت را به فراموشی سپرده بودند و تصور می‌کردند، این بنای تاریخی سال‌ها قبل تخریب شده است.

وی وجود دیوارهای بلند در اطراف این بنای تاریخی و نیز تغییر نمای بیرونی این سازه و آجر و کاشی کاری که در دهه‌های اخیر به آن اضافه شده را از دلایلی می‌داند که عموم مردم بندرعباس اطلاعی از آن نداشته باشند.

صفا با اشاره به اینکه مالکیت حوزه علمیه بندرعباس بر این بنا قابل احترام و خدشه ناپذیر است، تاکید می‌کند که مرمت و نوسازی این بنای تاریخی هیچ تداخل و تضادی با حقوق قانونی مالک ندارد و می‌افزاید: در چند سال اخیر که بعنوان یک شهروند بطور جد پیگیر مرمت این نماد تاریخی شهر بندرعباس بودم، توانستم از طریق انتشار مطالب تاریخی مربوط به این بنا، توجه بخشی از علاقمندان و مسئولان استان و نمایندگان مردم بندرعباس در مجلس شورای اسلامی را به این موضوع مهم جلب کنم و حتی جلساتی با مسئولان حوزه علمیه برگزار شد.

پیشنهادی برای نگهداری کتب خطی قدیمی حوزه علمیه بندرعباس
 

این پژوهشگر تاریخ ادامه می‌دهد: در روند پیگیری‌ها این پیشنهاد را دادم که «با توجه به اینکه حوزه علمیه بندرعباس تعدادی کتب خطی بسیار نفیس در اختیار دارد که در وضعیت خوبی نگهداری نمی‌شوند، بخشی از این بنای تاریخی می‌تواند بعنوان محلی برای نگهداری این کتب و بخش دیگر بعنوان موزه‌ای مرتبط در معرض دید عموم قرار بگیرد»، که اگر این پیشنهاد عملی شود، قطعا منشا خیر خواهد بود، چون این بنا به محلی برای ارتباط علمی و فرهنگی بین عموم مردم و حوزه علمیه تبدیل می‌شود .

وی با اشاره به گذشت بیش از سه قرن از عمر این بنا، می‌گوید: متاسفانه در حال حاضر بخش‌هایی از سقف این بنای تاریخی ریخته و فضای داخلی آن به طور کامل متروکه شده است و بیم آن می‌رود که این بنا نیز به سرنوشت سایر ابنیه تاریخی این شهر دچار شود،این وضعیت توجه و اقدام فوری مسوولان و مدیران استانی را نیاز دارد.

انتهای پیام