از "بدخیم‌ تلقی شدن سیلاب و مدیریت آن" تا "وظایف رسانه‌ها در مواقع بحران"

، محمد فاضلی در نشست تغییرات اقلیمی و رسانه‌ها با تاکید بر سیل فروردین ۹۸ که از سوی کرسی ارتباطات علم و فناوری یونسکو و پژوهشکده ارتباطات در دانشگاه علامه طباطبایی برگزار شد، به بررسی تغییر اقلیم در رسانه به لحاظ نظری پرداخت و توضیح داد: تغییر اقلیم از جنس پدیده‌های بدخیم (Malignant phenomena) هستند؛ یعنی همچون سلول‌های سرطانی سال‌ها مخفی می‌مانند، به مسائل دیگر ربط پیدا می‌کنند و دائماً تغییر شکل می‌دهند.

مشاور وزیر نیرو و رئیس مرکز امور اجتماعی منابع آب و انرژی تصریح کرد: زمانی با مساله بدخیم مواجه هستیم که کسانی که مساله را ایجاد کرده‌اند بخواهند آن را حل کنند؛ مثلاً کشورهایی که خود گرمایش زمین را به وجود آوردند بخواهند آن را از بین ببرند. این در حالی است که در اقدامات سیاستمداران نرخ تنزیل آینده شدید است، بدین معنی که اتفاقاتی که در حال حاضر می‌افتد (همچون جمع کردن رأی و غیره) از برنامه‌های بلند مدت بوده و یا نسبت به سایر برنامه‌ها اهمیت بیشتری می‌یابد. این موضوع تنها با قدرت جامعه مدنی احزاب مستقل و رسانه‌های مستقل قابل تعدیل است.

فاضلی سپس تاکید کرد: پدیده‌های بدخیم تنها با رویکرد همه با هم (Altogether Approach) قابل حل کردن است و یک مسئله میان بخشی به شمار می‌آید. بنابراین باید در نظر داشت که حل مسائل بدخیم زمانی محقق می‌شود که حکمرانی کشورها برای رویکرد "همه با هم" آمادگی داشته باشند که در این میان "رسانه" نقشی مهم را بازی می‌کند.

وی سپس به مواردی که سازمان هواشناسی جهانی (WMO) به عنوان راهنمای رسانه‌ها در مدیریت سیل منتشر کرده، اشاره کرد و برخی از این موارد را پر کردن شکاف دانش (knowledge gap)، تعیین دستور کار از سوی رسانه (Agenda setting) و شکل دادن به ادراکات مردم از سیل اشاره کرد.

مشاور وزیر نیرو و رئیس مرکز امور اجتماعی منابع آب و انرژی سپس به ذکر مواردی در رابطه با گزارش کمیته ملی پلاسکو اشاره کرد و گفت: بعد از این حادثه متوجه شدیم که "در نقشه شناختی ایرانیان جایگاهی برای ایمنی نیست" و همین وضعیت در عرصه رسانه نیز بازتولید شده است که این موضوع اهمیت شکل دادن به ادراکات مردم و مسؤولان را نشان می‌دهد.

فاضلی با بیان اینکه سازمان‌های مدیریت سیلاب باید به طور مستمر با رسانه‌ها راجع به سیلاب جلسه داشته باشند، گفت: در کشور "روزنامه‌نگاری فاجعه" یا "روزنامه‌نگاری بحران" زیر مجموعه سرویس اجتماعی قرار می‌گیرد، در حالی که موضوعات مورد توجه این سرویس بیشتر موضوعات "جالب توجه" هستند.

وی همچنین با اشاره به اینکه روابط عمومی سازمان‌های مدیریت بحران پروتکل‌های مشخص برای ارتباط با رسانه ندارند، خاطر نشان کرد: همچنین باید یک پروتکل مشخص برای میزان حضور خبرنگاران در صحنه حادثه وجود داشته باشد. این در حالی است که رسانه‌ها فاقد پروتکل‌های درون سازمانی برای پوشش خبری بحران هستند و این موضوع به بی اعتبار شدن آنها می‌انجامد.

وی در پایان صحبت‌های خود تاکید کرد: مساله سیلاب‌ها و مدیریت آن، یک پدیده بدخیم تلقی می‌شود و بدون دخیل شدن رسانه نمی‌توان به آن پرداخت؛ بنابراین ضروری به نظر می‌رسد که به حوزه تاب آوری بیشتر در رسانه پرداخته شود. باید در نظر داشت که چنان چه رسانه‌های رسمی مرجعیت خودشان را از دست ندهند، فضای شبکه‌های اجتماعی نمی‌توانند به عنوان رسانه غالب مطرح شوند.

یک سال پربارش نمی‌تواند ۱۱ سال کم بارشی را جبران کند

صادق ضیائیان، رئیس مرکز ملی خشکسالی سازمان هواشناسی کشور نیز در این نشست با اشاره به خشکسالی و کم بارشی پیاپی طی ۱۱ سال گذشته در کشور، روند صعودی افزایش دما را یادآور شد و توضیح داد: افزایش دما باعث شده میزان تبخیر افزایش پیدا کند و منابع آب را از دست بدهیم؛ به طوری که طی ۵۰ سال گذشته ۵۰ میلیمتر از بارش متوسط سالیانه کشور کم شده، ضمن آنکه ۵.۹ درصد در سال افزایش تبخیر و تعرق بالقوه داشته‌ایم و قطعاً یک سال پربارش یعنی امسال نمی‌تواند ۱۱ سال کم‌بارش را جبران کند.

ضیائیان، افزایش دمای دو درجه‌ای طی ۵۰ سال گذشته در کشور را عدد بزرگی برای افزایش دما دانست و خاطر نشان کرد: این موضوع باعث می‌شود شدت و تعداد پدیده‌های حدی (extreme events) از جمله وزش باد شدید، سیل یا بارش سیل آسا، امواج سرمایی/گرمایی و یخ‌زدگی افزایش پیدا کنند.

وی همچنین به برگزاری اولین کنفرانس جدی تغییر اقلیم در سال ۷۴ یا ۷۵ در کشور اشاره کرد و گفت: در آن زمان هشدارهایی در این رابطه داده شد، اما این هشدارها که به وقوع خشکسالی و پدیده‌های حدی (extreme events) در کشور اشاره داشتند، چندان جدی گرفته نشدند.

ضیائیان افزود: با توجه به کنترل یا عدم کنترل انتشار گازهای گلخانه‌ای در کشورهای مختلف، ۴ سناریوی تغییرات اقلیمی در حالت خوش‌بیانه و بدبینانه وجود داشته است.

رئیس مرکز ملی خشکسالی سازمان هواشناسی کشور در پایان ضمن تشریح سناریوهای چیده شده برای تغییر اقلیم در دو حالت خوش‌بینانه و بدبینانه، گفت: سناریوی خوش‌بینانه نشان می‌دهد که تا سال ۲۱۰۰ در صورت کنترل گازهای گلخانه‌ای وضعیت کنونی تغییر اقلیم به همین ترتیبی که است باقی می‌ماند و نزدیک به دو درجه افزایش دما خواهیم داشت. این در حالی است که سناریوی بدبینانه پیش‌بینی می‌کند افزایش دما بین ۵ تا ۷ درجه باشد و نیز بین ۱۰ تا ۲۰ درصد باران از دست خواهیم داد که با توجه به رشد جمعیتی و نیاز به آب مسائل و مشکلات جدی را ایجاد خواهد کرد.

سهم ۸۵ درصدی منابع خبری رسمی در پیام‌های پربیننده تلگرام مربوط به سیل فروردین ۹۸

احمد کارخانه، رئیس گروه مطبوعات و امور خبری و تحلیل اطلاعات وزارت راه و شهرسازی در ادامه نشست تغییرات اقلیمی و رسانه‌ها، به ارائه برخی آمار مربوط به رسانه‌ها در سیل فروردین ۹۸ پرداخت و با اشاره به سهم ناچیز محیط زیست در رسانه‌های ایران، خاطر نشان کرد: ۸۵ درصد پیام‌های پر بیننده تلگرام از منابع رسمی خبری بود که پربیننده‌ترین آن‌ها مربوط به سیل شیراز با بیش از ۵ میلیون نفر بیننده بود. کاربران توئیتر نیز به ترتیب در مورد استان‌های گلستان، لرستان و فارس (سیل دروازه قرآن شیراز) بیشترین توئیت را کردند.

کارخانه برخی پیامدهای وخیم تغییر اقلیم را افزایش رخداد مخاطرات جوی- اقلیمی، وقوع بارش‌های سنگین و غیر مترقبه، حذف و یا جابجایی برخی گونه‌های جانوری و گیاهی، کاهش عملکرد محصولات زراعی، افزایش انواع بیماری‌های انسان- دام و گیاه و غیره عنوان کرد.

رئیس گروه مطبوعات و امور خبری و تحلیل اطلاعات وزارت راه و شهرسازی در ادامه به سهم روزنامه‌نگاری محیط زیست در عرصه رسانه ایران پرداخت و اظهار کرد: سهم محیط زیست در رسانه‌های ایران (رسانه‌هایی که به طور تخصصی به محیط زیست می‌پردازند)، تنها ۰.۲۱ درصد است.

کارخانه، سپس به ارائه برخی آمار رسانه‌ها در سیل فروردین ۹۸ پرداخت و تشریح کرد: کارشناسان سازمان هواشناسی کشور در مواقع عادی روزانه ۱۶ بار در شبکه‌های رادیویی و ۸ بار در تلویزیون به صورت زنده وضعیت هوا را گزارش می‌کنند. در جریان وقوع سیل فروردین ۹۸ در مجموع ۱۵۰ اطلاعیه و ۹۰ اخطاریه و بیش از ۱۹۵۰ گزارش رادیویی و تلویزیونی در تهران و استان‌ها در خصوص شرایط نامساعد جوی و شرایط مخاطره آمیز از جمله هشدار وقوع سیلاب و غیره منتشر و پخش شده است.

وی افزود: در فروردین ۹۸ در مجموع ۷۵۰ دقیقه در رادیو، ۱۳۵ دقیقه در شبکه یک سیما و ۱۲۰ دقیقه در شبکه خبر، ۱۰۰۰ دقیقه زیرنویس شبکه خبر، صرفاً در صدا و سیما اطلاع رسانی صورت گرفت که در مجموع بیش از ۱۸ ساعت تا ۱۷ فروردین ۹۸ بوده است.

کارخانه با اشاره به اینکه بارش‌های سیل آسا در سه بازه زمانی ۲۶ تا ۲۹ اسفند، ۴ تا ۶ فروردین و ۱۱ تا ۱۲ فروردین صورت گرفته است، گفت: از روز دوشنبه دوم اردیبهشت اولین برنامه هواشناسی کشاورزی در شبکه خبر پخش شد؛ تا پیش از این هواشناسی کشاورزی به صورت مکتوب گزارش می‌شد که توانسته بود هزار میلیارد تومان ارزش افزوده در بخش کشاورزی ایجاد کند (در سال ۹۷).

رئیس گروه مطبوعات و امور خبری و تحلیل اطلاعات وزارت راه و شهرسازی با اشاره به اینکه خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) رتبه اول در پست‌های پربیننده تلگرام را داشته است، یادآور شد: اولین محتوای پربیننده تلگرام در تاریخ ۲۹/‏۱۲/‏۹۷‬ منتشر شد، در حالی که سیل از ۲۶ اسفندماه ۹۷ آغاز شده بود. پیام‌های پربیننده تلگرام با موضوع سیل، ۹۹ مورد بوده که به طور میانگین دو میلیون نفر هر پیام را خوانده‌اند.

کارخانه همچنین با بیان اینکه ۸۵ درصد پیام‌های پر بیننده تلگرام از منابع رسمی خبری بوده و کمتر از ۵ درصد محتواها فیلم بوده است، خاطر نشان کرد: بی اعتمادی به دولت مهمترین موضوع منفی در پیام‌های پر بیننده تلگرام بود و گزارش سیل در استان‌ها و تعداد کشته‌ها بیشترین محتوا را به خود اختصاص داد، این در حالی است که در توئیتر بیش از یک میلیون و ۵۰۰ هزار توئیت از سوی ۹۰ هزار کاربر با موضوع سیل تولید محتوا شد که گسترده و کم سابقه بود.

کارخانه در پایان این بخش به نتیجه‌گیری پرداخت و اظهار کرد: آنچه در تلگرام و توئیتر در خصوص سیل منتشر شد، کمترین توجه را به دلایل آب‌گرفتگی منازل داشته و بیشتر به عوامل طبیعی و شدت سیل تاکید شده است. این در حالی است که کارشناسان، عوامل انسانی مؤثر در تشدید سیلاب‌ها را دخل و تصرف غیر مجاز در بستر و حریم رودخانه‌ها، آبراهه‌ها، نهرها و مناطق پایین دست سدها، حاشیه دریاها و دریاچه‌ها عنوان کرده‌اند، همچنین احداث اماکن مسکونی و تجاری در مسیل‌ها، ایجاد اراضی کشاورزی، احداث سازه‌های تقاطعی نامناسب، برداشت بی‌رویه مصالح از بستر رودخانه، تخریب پوشش گیاهی و از بین بردن مراتع، جنگل‌ها و عدم آموزش همگانی و آگاهی عمومی مردم از سیل به عنوان دیگر عوامل انسانی مؤثر در تشدید سیلاب‌ها عنوان شدند.

پرهیز از قطبی سازی و پیگیری مطالبات، اصلی‌ترین وظایف رسانه‌ها در مواقع بحران

علی احمدی، عضو هیات علمی دانشگاه تهران در ادامه این نشست با اشاره به اینکه در رابطه با عوامل بروز سیلاب رویکرد تقدیرگرایانه عامل انسانی زیرساخت و عوامل طبیعی وجود دارد، یادآور شد: در این میان نقش رسانه‌ها مهم است، چرا که آنها می‌توانند تغییرات بالقوه را شناسایی کنند و موجب مشارکت مردم در تغییرات مثبت شوند. این در حالی است که سیل اخیر نشان می‌دهد در بخش پیش از بحران ضعیف‌تر از سایر بخش‌ها عمل کرده‌ایم.

احمدی با اشاره به اینکه سازمان هواشناسی ۲۵ اسفند سال گذشته بارش‌ها را تا ۴۸ ساعت و ۷۲ ساعت پیش بینی کرده بود، اما حساسیت مردم و مسؤولان نسبت به آن زیاد نبوده است، ادامه داد: در آن تاریخ سازمان هواشناسی هشداری مبنی بر سیلابی شدن مسیل‌ها و احتمال آب گرفتگی معابر داد، ضمن اینکه امکان جاری شدن سیلاب در استان‌های گلستان و مازندران زیرنویس شبکه خبر بود.

وی یکی از عوامل جدی گرفته نشدن هشدارها را تعطیلی روزنامه‌ها دانست و تاکید کرد: نمی‌توان نسبت به کار حرفه‌ای در رسانه نگاه کارمندی داشت. واقعیت این بود که رسانه‌ها، مسئولان و مردم احتمال وقوع سیل را باور نمی‌کردند و اولین خبر ۲۹ اسفند مخابره شد، این در حالی است که تلویزیون (شبکه خبر) نیز با تأخیر وارد عمل شد و به طور جدی از روز دوم فروردین شروع به کار در این عرصه کرد.

احمدی تصریح کرد: رسانه‌ها و مسؤولین برای بحران آماده نیستند، در حالی که اگر فضای اطلاع‌رسانی بهتری وجود داشت، کمک بهتری به مدیریت بحران صورت می‌گرفت. خبرهای منفی فضای مجازی در مواقع بحرانی زیاد می‌شود، در حالی که سواد رسانه‌ای مردم پایین است.

وی در همین زمینه در اطلاع‌رسانی همراه با آرامش بخشی تاکید کرد و گفت: هر خبری را می‌توان منتشر کرد، اما نگران کردن مردم کار درستی نیست و باید مدیریت بحران صورت گیرد.

این استاد دانشگاه، نظارت و مطالبه‌گری را از جمله وظایف مهم رسانه در مواقع بحران برشمرد و اظهار کرد: رسانه باید ضمن دوری‌گزینی از فضای مجازی و پرهیز از قطبی‌سازی به گزارش نیازهای واقعی مردم بپردازد. همچنین بعد از بحران، انتشار اخبار مثبت فرهنگ‌سازی برای مشارکت مردم، گزارش تحلیلی از مناطق بحران‌زده و نیز پیگیری منظم وعده‌های مسؤولان ضروری است.

احمدی در پایان ضمن ارائه چند پیشنهاد به مسؤولان، تعیین سخنگوی واحد، فرماندهی واحد در بحران، حضور در میان مردم، دقت در تصمیم‌گیری‌ها و انتخاب افراد در شرایط بحرانی، شناسایی نیازها و اقدام بعد از آن و نیز نداشتن نگاه فصلی و مقطعی به بحران را ضروری دانست.

بررسی ابعاد اجتماعی و روانی سیلاب‌ها به‌زودی در دانشگاه تهران

هادی خانیکی، رئیس کرسی ارتباطات علم و فناروی یونسکو و استاد دانشگاه علامه طباطبایی نیز در سخنان کوتاهی گفت: همانطور که کل جامعه نسبت به سیل اخیر حساس شدند، دانشگاه‌ها هم باید به حد توان خود به این مساله ورود پیدا کنند و نشست حال حاضر تنها نشست ما در این رابطه نخواهد بود.

وی افزود: یکشنبه آینده انجمن مطالعات فرهنگی و ارتباطات در دانشگاه تهران نیز در نشستی به ابعاد اجتماعی و روانی سیلاب‌ها خواهد پرداخت. سیل اخیر اتفاق بزرگی است که می‌توان گفت حداقل در چند دهه اخیر حادثه طبیعی به این ابعاد در کشور رخ نداده و با توجه به موضوعاتی همچون خلأ ارتباطی و سایر مسائل فرهنگی و ارتباطی که در این زمینه وجود داشته، می‌توانند موضوع مطالعه محققان و دانشجویان قرار گیرند.

انتهای پیام