«در جستجوی فریده» چقدر در اسکار شانس دارد؟

جدای از حواشی زمان اعلام نماینده ایران در اسکار ۲۰۲۰، وقتی قرار باشد نسبت اسکار بهترین فیلم غیرانگلیسی‌زبان با آثار مستند سنجیده شود، کافی است مروری بر فیلم‌هایی صورت بگیرد که در این سال‌ها شانس داشته‌اند در این بخش در میان نامزدهای نهایی قرار بگیرند. از میان ۲۰۰ فیلم که از سال ۱۹۸۰ تا ۲۰۱۹ به جمع پنج نامزد جایزه بهترین فیلم غیرانگلیسی‌زبان راه یافته‌اند، فقط ریتی پان با «تصویر گمشده» موفق شده مستندها را سربلند نگه دارد و جایی برای اثر خود در میان ۵ نامزد نهایی بیابد.

به غیر از این یک نوبت، دیگر سینمای مستند و محصولات پرکشش آن نتوانسته‌اند در رقابت با فیلم‌های بلند داستانی حرف چندانی برای گفتن داشته باشند و یا شاید مسئولان سینمای کشورهای مختلفی که شانس معرفی اثر به اسکار را دارند، از معرفی مستند به این رویداد سینمایی خودداری کرده‌اند؛ ماجرا از هر قراری که هست، نتیجه اینکه مستندها شانس چندانی در میان اسکاری‌ها ندارند و حالا سینمای ایران در چنین وضعیتی سراغ مستند «در جستجوی فریده» رفته تا این فیلم را در بازاری که رقابت‌ها سخت و سنگین است، وارد میدان کند.

تنها مستند خوش‌شانس
ریتی پان که در سال‌های اخیر در جریان جشنواره جهانی فیلم فجر به ایران آمده، کارگردان اهل کامبوج است. مستند او به نام «تصویر گمشده» که اثری کامبوجی فرانسوی محسوب می‌شود، برای نخستین بار در جشنواره فیلم کن به نمایش درآمد و جایزه بخش نگاه نو را از آن خود کرد. موفقیت‌های این فیلم در جشنواره‌های خارجی ادامه داشت تا جایی که این فیلم از سوی مسئولان سینما در کامبوج به عنوان نماینده این کشور به آکادمی اسکار در هشتادوششمین دوره این رویداد سینمایی معرفی شد. این فیلم به موضوع جنایت گروه خمرهای سرخ می‌پردازد. فیلم، داستان مردی را روایت می‌کند که کودکی خود را در آن دوران گذرانده است. چون فیلم‌ها و عکس‌های کافی از آن زمان باقی نمانده، ریتی پان، از مجسمه‌های‌ کوچک گلی به جای شخصیت‌ها برای روایت کردن داستان خود استفاده می‌کند.

این فیلم که به لحاظ ساختار و خلاقیت‌های کارگردانی تفاوت‌هایی با شکل معمولی که از مستند می‌بینیم، دارد، توانست در سال ۲۰۱۳ به جمع پنج نامزد نهایی جایزه اسکار بهترین فیلم غیرانگلیسی زبان راه بیابد و موفقیت بزرگی را برای فیلمساز و کشور صاحب اثر به همراه بیاورد. در این سال البته مجسمه اسکار به «زیبایی بزرگ» ساخته پائولو سورنتینو از ایتالیا تعلق گرفت. فیلمی که در تقسیم‌بندی ژانری، به عنوان اثری کمدی درام شناخته می‌شود، گوی سبقت را از فیلم مستند ربود.

اعضای آکادمی و عشق به تماشای قصه‌های پرکشش
اگر نگاهی سردستی و کلی به ۲۰۰ فیلمی که در این ۴۰ سال به جمع پنج فیلم نامزد نهایی جایزه اسکار بهترین فیلم غیرانگلیسی‌زبان راه یافته‌اند صورت بگیرد، یک نکته واضح می‌شود که اعضای آکادمی علاقه‌ای خاص به فیلم‌هایی با کشش بالا در قصه دارند. اصلا نگاهی به دو فیلم ایرانی برنده مجسمه اسکار هم این نکته را تایید می‌کند. هر دو فیلم اصغر فرهادی یعنی «جدایی نادر از سیمین» و «گذشته» دارای قصه‌ای بسیار ملتهب و پرکشش و حتی گاه با ته‌مایه‌های معمایی هستند: یعنی یک ضیافت تمام و کمال از هیجان و گره‌افکنی و گره‌گشایی و همراه شدن با ماجرایی که می‌تواند برای ساعاتی تمامی ذهن و فکر تماشاگر را با خود همراه کند.

یکی دیگر از دلایل آنکه گفته می‌شود اعضای آکادمی علاقه زیادی به شنیدن قصه دارند این است که در میان همین ۲۰۰فیلم تعداد قابل توجهی اثر می‌توان یافت که یا اقتباسی از یک رمان هستند یا قصه آن‌ها برگرفته از یک داستان انتشار یافته نوشته شده است. این هم دلیل روشن دیگری است برای اینکه مشخص شود چطور مستندها شانس چندانی برای جلب نگاه اعضای آکادمی اسکار ندارند.

دیگر نکته‌ای که در بررسی این ۲۰۰ فیلم به دست می‌آید، تعداد قابل توجه فیلم‌های کمدی است. با وجود اینکه در سینمای ایران اغلب فیلم‌های کمدی به عنوان آثار غیرجدی شناخته می‌شوند و شانس چندانی برای مطرح شدن در عرصه‌های جدی ندارند، اما در سینمای جهان مسئولان سینمایی به آثار کمدی خود اعتماد می‌کنند و آن را به عنوان نماینده سینمای خود به آکادمی اسکار معرفی می‌کنند. البته منظور از کمدی آثاری از جنس «تونی اردمان» است که بازی را به «فروشنده» فرهادی باخت نه آنچه به عنوان سینمای کمدی غالبا در ایران شناخته می‌شود.

موضوع جنگ جهانی و به طور کلی قصه‌های جنگی یا اتفاقات ناشی از جنگ و موقعیت داستانی که به این واسطه فراهم می‌شود از دیگر موضوعات مورد توجه آکادمی اسکار در بخش بهترین فیلم غیرانگلیسی زبان است. حالا در این میان جنگ جهانی دوم با این ویژگی که تجربه مشترک افراد از کشورهای مختلف بوده شانس بیشتری را داراست.

فرصتی برای دیده شدن مستند ایرانی هست؟
در حالی مستند «در جستجوی فریده» به کارگردانی کوروش عطایی و آزاده موسوی عنوان نماینده ایران در اسکار ۲۰۲۰ را به خود اختصاص داده است که بعد از دو اسکار فرهادی ایرانی یکی از کشورهای پراهمیت در این رویداد محسوب می‌شود و قطعا برای رقبا اهمیت دارد رقیب ایرانی دارای چه قدرتی است. اینکه هیات انتخاب تصمیم می‌گیرد از میان تمام گزینه‌های موجود فیلمی مستند را به اسکار بفرستد، خود نکته قابل توجهی است، اما نکته اینجاست برای موفقیت این اثر و نادیده گرفتن بخت کم مستند، می‌توان مانور بیشتری روی قصه پرکشش این اثر داد، همان نکته‌ای که آکادمی اسکار را مغلوب می‌کند و پای تماشای اثر می‌نشاند تا در ادامه که دیگر در رقابت سخت پیش رو بتوان دید که ایران شانسی دارد یا نه.